Kim byli Fenicjanie?
1.1. Etymologia nazw: Fenicjanie, Kananejczycy, Punijczycy
Nazwa „Fenicja” w większości języków indoeuropejskich wywodzi się z greckiego słowa φοίνιξ (foiniks), mającego wiele znaczeń. Wyraz ten najczęściej tłumaczy się, jako „czerwień” bądź „purpura” i przypisuje się go fenickiej specjalizacji w handlu suknem zabarwionym słynną purpurą produkowaną z wydzielin ślimaka z gatunku murex. Φοίνιξ w takim znaczeniu może się również wiązać z karnacją mieszkańców Fenicji, która dla bledszych Greków wydawała się czerwona (Markoe 2000:10). Fenicja zatem po grecku mogła oznaczać „kraj purpurowych szat”, bądź też „kraj czerwonych ludzi”. W niektórych tekstach greckich w zależności od kontekstu słowo to oznacza również rzeczowniki: „krew”, „zbrodnia”, także „śmierć” (Aubet 1996:7).
Określenia φοίνικες (foinikes) w przypadku narodu i φοίνικη (foinike) w przypadku krainy można znaleźć już w eposach Homera spisywanych w VIII w. p.n.e., a nawet w znacznie wcześniejszych inskrypcjach mykeńskich. Odczytano w nich żeński przymiotnik po-ni-ki-ja, tłumaczony, jako „czerwona” i mogący odnosić się do pochodzenia (Moscati 1972:12). Teorię tę ma poświadczać znaleziony również w mykeńskich tekstach rzeczownik po-ni-ki-jo, który być może oznacza wspomnianą przez Pliniusza roślinę herba Phoenicea (Moscati 1972:12). Nie są to niestety teorie w pełni wiarygodne, jednak gdyby okazały się prawdziwe i grecki wyraz w swym znaczeniu istniał już w języku mykeńskim, pozwoliłoby to cofnąć datowanie greckiego terminu o kilka wieków wstecz (Moscati 1972:12).
Greckie określenie może również wywodzić się z mitologii i wiązać się z postacią królewicza Fojniksa, syna legendarnego króla Tyru Agenora i brata uprowadzonej przez Zeusa Europy. Według legend, Fojniks po porwaniu siostry miał ją poszukiwać na zachodzie dopływając do wybrzeży obecnej Tunezji. Nie odnalazł jej tam i w obawie przed gniewem ojca zwlekał z powrotem do rodzinnego kraju aż do jego śmierci. Kiedy wrócił do krainy Kaanan, została ona nazwana na jego cześć Fenicją (Aubet 1996:7). W innej wersji tego mitu opisywanej przez Pliniusza, Fojniks wynalazł czerwony barwnik dzięki swojemu psu, który podczas spaceru po plaży pogryzł ślimaka, barwiąc się na czerwono. Król Tyru ujrzawszy tak zmienionego psa, uznał purpurę za kolor godny monarchii (Aubet 1996:7). Jak zatem widać, najwięcej przesłanek prowadzi do związku greckiego
terminu ze specjalizacją ludności kananejskiej w rzemiośle farbiarskim.
Źródła bliskowschodnie i egipskie używają terminów Kanaan i Kananejczycy. Tak określali sami siebie Fenicjanie i z ich języka przeszło ono do słownictwa ludów im sąsiadujących (Aubet 1996:8). Określenia te pojawiają się już w XV w. p. n. e., między innymi w akadyjskich tekstach z Nuzi (Aubet 1996:9). Z większą częstotliwością występują w późniejszych zabytkach, przede wszystkim w Biblii i hellenistycznych monetach. Akadyjskie kinaḫḫu, oznacza podobnie jak greckie φοίνιξ „purpurę”. Z kolei hebrajskie כנען (kna’an) poza imieniem własnym Kanaan i krainy o tej samej nazwie, oznacza również „kupca” (Kaufman 2004:2). Swój rodowód oba słowa wywodzą od rdzennie kananejskiego terminu kn’n, który określał terytorium fenickie, związane z produkcją słynnego purpurowego barwnika i specjalizacji w handlu morskim (Moscati 1972:13). Wskazuje to, iż greckie φοίνικη, podobnie jak wiele innych słów w klasycznej grece jest znaczeniową kalką wyrazu o rodowodzie semickim. Ciekawostką jest, iż nazwa „Kananejczycy” przetrwała ich samych, konkretnie do czasów wczesnochrześcijańskich. Świadczą o tym zapiski świętego Augustyna, w których opisując populację północnej Afryki zaznacza, iż miejscowi chłopi nazywają siebie Kena’ani (Moscati 2001b:18).
Eposy Homera i księgi Starego Testamentu często nazywają Fenicjan mianem Sydończyków (Moscati 2001b:18). Dotyczy ono nie tylko Fenicjan, jako ludu, lecz również, jako mieszkańców konkretnego miasta, w tym przypadku Sydonu. Księga Rodzaju wspiera powyższą nazwę swoim genealogicznym wywodem:
A Kanaan spłodził Cydona (Sydona), pierworodnego swego, i Cheta (Gen 10:15).
Sami Fenicjanie w pierwszej kolejności określali się jako mieszkańcy swych miast, nie uważali obywateli innych za swoich współbraci mimo podobieństw w kultach religijnych, języku i kulturze. Wyraźnie pokazuje to brak wewnętrznej jedności i konflikcie interesów między miastami fenickimi. Początek odczucia wspólnoty w źródłach pisanych wyznacza się na okres II tys. p.n.e. (Moscati 2001b:19).
W pismach rzymskich pojawiają się dwa określenia: phoenix i poenus. Pierwsze z nich jest bezpośrednią transkrypcją greckiego słowa i oznacza Fenicjan „właściwych”, zamieszkujących teren określany, jako Fenicja. Z kolei drugie, z czasem zastąpione słowem punicus, jest synonimem Kartagińczyków (Aubet 1996:11), fenickich kolonizatorów Afryki.
Nazwa „Fenicja” w większości języków indoeuropejskich wywodzi się z greckiego słowa φοίνιξ (foiniks), mającego wiele znaczeń. Wyraz ten najczęściej tłumaczy się, jako „czerwień” bądź „purpura” i przypisuje się go fenickiej specjalizacji w handlu suknem zabarwionym słynną purpurą produkowaną z wydzielin ślimaka z gatunku murex. Φοίνιξ w takim znaczeniu może się również wiązać z karnacją mieszkańców Fenicji, która dla bledszych Greków wydawała się czerwona (Markoe 2000:10). Fenicja zatem po grecku mogła oznaczać „kraj purpurowych szat”, bądź też „kraj czerwonych ludzi”. W niektórych tekstach greckich w zależności od kontekstu słowo to oznacza również rzeczowniki: „krew”, „zbrodnia”, także „śmierć” (Aubet 1996:7).
Określenia φοίνικες (foinikes) w przypadku narodu i φοίνικη (foinike) w przypadku krainy można znaleźć już w eposach Homera spisywanych w VIII w. p.n.e., a nawet w znacznie wcześniejszych inskrypcjach mykeńskich. Odczytano w nich żeński przymiotnik po-ni-ki-ja, tłumaczony, jako „czerwona” i mogący odnosić się do pochodzenia (Moscati 1972:12). Teorię tę ma poświadczać znaleziony również w mykeńskich tekstach rzeczownik po-ni-ki-jo, który być może oznacza wspomnianą przez Pliniusza roślinę herba Phoenicea (Moscati 1972:12). Nie są to niestety teorie w pełni wiarygodne, jednak gdyby okazały się prawdziwe i grecki wyraz w swym znaczeniu istniał już w języku mykeńskim, pozwoliłoby to cofnąć datowanie greckiego terminu o kilka wieków wstecz (Moscati 1972:12).
Greckie określenie może również wywodzić się z mitologii i wiązać się z postacią królewicza Fojniksa, syna legendarnego króla Tyru Agenora i brata uprowadzonej przez Zeusa Europy. Według legend, Fojniks po porwaniu siostry miał ją poszukiwać na zachodzie dopływając do wybrzeży obecnej Tunezji. Nie odnalazł jej tam i w obawie przed gniewem ojca zwlekał z powrotem do rodzinnego kraju aż do jego śmierci. Kiedy wrócił do krainy Kaanan, została ona nazwana na jego cześć Fenicją (Aubet 1996:7). W innej wersji tego mitu opisywanej przez Pliniusza, Fojniks wynalazł czerwony barwnik dzięki swojemu psu, który podczas spaceru po plaży pogryzł ślimaka, barwiąc się na czerwono. Król Tyru ujrzawszy tak zmienionego psa, uznał purpurę za kolor godny monarchii (Aubet 1996:7). Jak zatem widać, najwięcej przesłanek prowadzi do związku greckiego
Źródła bliskowschodnie i egipskie używają terminów Kanaan i Kananejczycy. Tak określali sami siebie Fenicjanie i z ich języka przeszło ono do słownictwa ludów im sąsiadujących (Aubet 1996:8). Określenia te pojawiają się już w XV w. p. n. e., między innymi w akadyjskich tekstach z Nuzi (Aubet 1996:9). Z większą częstotliwością występują w późniejszych zabytkach, przede wszystkim w Biblii i hellenistycznych monetach. Akadyjskie kinaḫḫu, oznacza podobnie jak greckie φοίνιξ „purpurę”. Z kolei hebrajskie כנען (kna’an) poza imieniem własnym Kanaan i krainy o tej samej nazwie, oznacza również „kupca” (Kaufman 2004:2). Swój rodowód oba słowa wywodzą od rdzennie kananejskiego terminu kn’n, który określał terytorium fenickie, związane z produkcją słynnego purpurowego barwnika i specjalizacji w handlu morskim (Moscati 1972:13). Wskazuje to, iż greckie φοίνικη, podobnie jak wiele innych słów w klasycznej grece jest znaczeniową kalką wyrazu o rodowodzie semickim. Ciekawostką jest, iż nazwa „Kananejczycy” przetrwała ich samych, konkretnie do czasów wczesnochrześcijańskich. Świadczą o tym zapiski świętego Augustyna, w których opisując populację północnej Afryki zaznacza, iż miejscowi chłopi nazywają siebie Kena’ani (Moscati 2001b:18).
Eposy Homera i księgi Starego Testamentu często nazywają Fenicjan mianem Sydończyków (Moscati 2001b:18). Dotyczy ono nie tylko Fenicjan, jako ludu, lecz również, jako mieszkańców konkretnego miasta, w tym przypadku Sydonu. Księga Rodzaju wspiera powyższą nazwę swoim genealogicznym wywodem:
A Kanaan spłodził Cydona (Sydona), pierworodnego swego, i Cheta (Gen 10:15).
Sami Fenicjanie w pierwszej kolejności określali się jako mieszkańcy swych miast, nie uważali obywateli innych za swoich współbraci mimo podobieństw w kultach religijnych, języku i kulturze. Wyraźnie pokazuje to brak wewnętrznej jedności i konflikcie interesów między miastami fenickimi. Początek odczucia wspólnoty w źródłach pisanych wyznacza się na okres II tys. p.n.e. (Moscati 2001b:19).
W pismach rzymskich pojawiają się dwa określenia: phoenix i poenus. Pierwsze z nich jest bezpośrednią transkrypcją greckiego słowa i oznacza Fenicjan „właściwych”, zamieszkujących teren określany, jako Fenicja. Z kolei drugie, z czasem zastąpione słowem punicus, jest synonimem Kartagińczyków (Aubet 1996:11), fenickich kolonizatorów Afryki.
