Kim byli Fenicjanie?
Największe osady fenickie mają charakter przybrzeżny. Miasta lokowano na skalistych przylądkach, pozwalało to im posiadać dwa porty: północny i południowy (Moscati 1972:16). Fenicjanie chętnie lokowali swoje ośrodki na przybrzeżnych wysepkach, ułatwiało to żeglugę i utrudniało ewentualnym wrogom oblężenie (Moscati 1972:16). Miastami tego typu były między innymi: Arados i Tyr.
Warunki środowiskowe i charakter osadnictwa spowodował znaczną przewagę transportu morskiego nad lądowym. Odpowiednio wyposażona flota handlowa przewoziła towary szybciej i pozwalała kierować się na zachodnie wybrzeża Morza Śródziemnego. Rozwój szkutnictwa na wielką skalę pozwalały porośnięte gęstym lasem góry Libanu, które dostarczały wysokiej jakości drewno cedrowe, surowiec niedostępny w innych rejonach Bliskiego Wschodu (Aubet 1996:16).
Poza drewnem, po które swe ekspedycje wysyłał Egipt i Mezopotamia, góry dostarczały Fenicjanom marmur, lignit i żelazo (Aubet 1996:15). Występujące tam żyzne doliny pozwalały na rozwój rolnictwa (Moscati 1972:16). Uprawiano winorośl, oliwki, zboża i drzewa owocowe. Spośród zwierząt hodowlanych dominowały owce, bydło, kozy i osły. Funkcjonowało dobrze rozwinięte rybołówstwo, zaś piasek z fenickich plaż doskonale nadawał się do wytwarzania szkła (Moscati 1972:17).
Biblijny Kanaan był zatem terenem bogatym w różnorodne surowce, co było istotnym impulsem do rozwoju wymiany handlowej i rozpoczęcia aktywnej kolonizacji na obszarze Śródziemnomorza. Mieszkańcy owej krainy mieli do zaoferowania ościennym ludom nie tylko surowce, ale również technologie i idee, dzięki czemu zasłynęli jako uzdolnieni kupcy i żeglarze świata starożytnego.
1.4. Kolonizacja
1.4.1. Geneza i obszar kolonizacji
Wzrost znaczenia Fenicjan na morzu zapoczątkował upadek Mykeńczyków spowodowany najazdem Ludów Morza. Atak tych plemion znacząco osłabił potęgę dwóch ówczesnych mocarstw: Egiptu i państwa hetyckiego (Moscati 1972:19), którego stolicę Hattusę Ludy Morza zdobyły w 1200 r. p.n.e. Dzięki rozbiciu wielkich organizmów państwowych, zaistniała możliwość powstania niewielkich państewek przez plemiona aramejskie i izraelskie, a także uniezależnienia się państw-miast fenickich, które zyskały autonomię handlową i administracyjną. Wraz z jej uzyskaniem, mieszkańcy miast takich jak Tyr, Byblos lub Sydon rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacyjną. Badania potwierdzają przekazy autorów klasycznych i Biblii, mówiące o rozpoczęciu kolonizacji fenickiej około X w. p.n.e. (Moscati 2001a:47).
Kananejczycy zakładali w Egipcie faktorie handlowe, nie mające statusu samodzielnej kolonii, lecz jedynie wydzielonego obszaru wewnątrz istniejącego miasta na obcym terytorium. Takie „dzielnice fenickie” mogły zaistnieć również w sąsiadującej Asyrii oraz królestwie Izraela i Judy, co może sugerować przekaz z 1 Księgi Królewskiej mówiący o przyjaznych kontaktach króla
Tyru Hirama z biblijnym Salomonem i zaangażowaniem fenickich rzemieślników w jego plany budowlane (1 Krl 5:
1-11).
Pierwszym obszarem, skolonizowanym już w drugim tysiącleciu, ze względu na bliską odległość od wybrzeży fenickich, był Cypr (Aubet 1996:133). Tamtejsze ośrodki fenickie są jednymi z najbardziej bogatych w źródła materialne i inskrypcje. Zabytki te jednak mają widoczne wpływy ludności tubylczej i greckiej. Ważniejszymi koloniami były: Kition, umiejscowiony w środkowej części wyspy Idalion oraz Tamassos (Moscati 2001a:51). W okresie skolonizowania Cypru udało się Fenicjanom również opanować szlaki handlowe Krety i osiedlić się na Rodos (Moscati 1972:116).
Płynąc w kierunku zachodnim, dotarli do wybrzeży afrykańskich, gdzie w ok. 814 r. p.n.e. powstała ich najbardziej znana kolonia – Kartagina (Moscati 2001a:51), założona przez tyryjskich osadników, późniejsza stolica morskiego imperium, które upadło dopiero z ręki Rzymu w wyniku wojen punickich.
Fenicjanie znacznie wcześniej niż Grecy, dotarli na Sycylię, Sardynię, Korsykę oraz Maltę. Również przed Grekami rozpoczęli kolonizację Półwyspu Iberyjskiego, gdzie eksploatowali złoża srebra. Najbardziej reprezentatywną kolonią na tym terenie jest Kadyks. Rozmach prowadzonego przez Kananejczyków handlu odzwierciedla nam obraz Tyru ukazany w proroctwie Ezechiela (Ez 27:3-25). Prorok opisuje statek jako alegorię miasta i wymienia, z kim oraz czym handlowali Tyryjczycy. W proroctwie pojawiają się nazwy: Tarszisz, Jawan (Jonia), Mosoch (Frygia), Dedan (Arabia), Aram, Damaszek, Juda i Izrael. Jako towary wymienione są: metale i kamienie szlachetne, heban, kadzidło, konie, niewolnicy, oliwa i egzotyczne zwierzęta.
Jako lud mający wysokie umiejętności żeglarskie, Kananejczycy mieli w sobie zadatki na odkrywców. Warto zacytować tutaj Herodota, który wspomina o opłynięciu przez nich Afryki:
Nekos, król Egiptu (…) wysłał Fenicjan na okrętach z tym poleceniem, ażeby w drodze powrotnej wpłynęli przez Słupy Heraklesa na morze północne i tą drogą wrócili do Egiptu. Fenicjanie więc wyruszyli z Morza Czerwonego i płynęli przez morze południowe (…) tak że po upływie dwóch lat skręcili w trzecim roku przy Słupach Heraklesa i przybyli do Egiptu. A opowiadali oni (…) że podczas swej jazdy dokoła Libii mieli słońce po prawej stronie. Tak poznano po raz pierwszy tę część ziemi (Hdt., IV, 42).
Osobnym i być może najciekawszym aspektem w badaniach fenickich wypraw jest ich poddawane w wątpliwość dopłynięcie do wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej, co miała udowodnić podważana przez świat naukowy, w tym wybitnego badacza Bliskiego Wschodu i języków semickich Cyrusa Herzla Gordona, słynna inskrypcja w języku fenickim z Parahaiba (obecne João Pessoa w północnej Brazylii) (Giulia, Guzzo 2001:657). Inskrypcja ta jest w pełni zgodna z gramatyką języka fenickiego, jednak jej autentyczność jest tematem kontrowersyjnym do dnia dzisiejszego (Giulia, Guzzo 2001:660). Badania nad ową inskrypcją są tematem dzielącym do dziś świat naukowy na sceptyków i zwolenników „kolonizacji Ameryki” (Giulia, Guzzo 2001:658).
Warunki środowiskowe i charakter osadnictwa spowodował znaczną przewagę transportu morskiego nad lądowym. Odpowiednio wyposażona flota handlowa przewoziła towary szybciej i pozwalała kierować się na zachodnie wybrzeża Morza Śródziemnego. Rozwój szkutnictwa na wielką skalę pozwalały porośnięte gęstym lasem góry Libanu, które dostarczały wysokiej jakości drewno cedrowe, surowiec niedostępny w innych rejonach Bliskiego Wschodu (Aubet 1996:16).
Poza drewnem, po które swe ekspedycje wysyłał Egipt i Mezopotamia, góry dostarczały Fenicjanom marmur, lignit i żelazo (Aubet 1996:15). Występujące tam żyzne doliny pozwalały na rozwój rolnictwa (Moscati 1972:16). Uprawiano winorośl, oliwki, zboża i drzewa owocowe. Spośród zwierząt hodowlanych dominowały owce, bydło, kozy i osły. Funkcjonowało dobrze rozwinięte rybołówstwo, zaś piasek z fenickich plaż doskonale nadawał się do wytwarzania szkła (Moscati 1972:17).
Biblijny Kanaan był zatem terenem bogatym w różnorodne surowce, co było istotnym impulsem do rozwoju wymiany handlowej i rozpoczęcia aktywnej kolonizacji na obszarze Śródziemnomorza. Mieszkańcy owej krainy mieli do zaoferowania ościennym ludom nie tylko surowce, ale również technologie i idee, dzięki czemu zasłynęli jako uzdolnieni kupcy i żeglarze świata starożytnego.
1.4. Kolonizacja
1.4.1. Geneza i obszar kolonizacji
Wzrost znaczenia Fenicjan na morzu zapoczątkował upadek Mykeńczyków spowodowany najazdem Ludów Morza. Atak tych plemion znacząco osłabił potęgę dwóch ówczesnych mocarstw: Egiptu i państwa hetyckiego (Moscati 1972:19), którego stolicę Hattusę Ludy Morza zdobyły w 1200 r. p.n.e. Dzięki rozbiciu wielkich organizmów państwowych, zaistniała możliwość powstania niewielkich państewek przez plemiona aramejskie i izraelskie, a także uniezależnienia się państw-miast fenickich, które zyskały autonomię handlową i administracyjną. Wraz z jej uzyskaniem, mieszkańcy miast takich jak Tyr, Byblos lub Sydon rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacyjną. Badania potwierdzają przekazy autorów klasycznych i Biblii, mówiące o rozpoczęciu kolonizacji fenickiej około X w. p.n.e. (Moscati 2001a:47).
Kananejczycy zakładali w Egipcie faktorie handlowe, nie mające statusu samodzielnej kolonii, lecz jedynie wydzielonego obszaru wewnątrz istniejącego miasta na obcym terytorium. Takie „dzielnice fenickie” mogły zaistnieć również w sąsiadującej Asyrii oraz królestwie Izraela i Judy, co może sugerować przekaz z 1 Księgi Królewskiej mówiący o przyjaznych kontaktach króla
Tyru Hirama z biblijnym Salomonem i zaangażowaniem fenickich rzemieślników w jego plany budowlane (1 Krl 5:
Pierwszym obszarem, skolonizowanym już w drugim tysiącleciu, ze względu na bliską odległość od wybrzeży fenickich, był Cypr (Aubet 1996:133). Tamtejsze ośrodki fenickie są jednymi z najbardziej bogatych w źródła materialne i inskrypcje. Zabytki te jednak mają widoczne wpływy ludności tubylczej i greckiej. Ważniejszymi koloniami były: Kition, umiejscowiony w środkowej części wyspy Idalion oraz Tamassos (Moscati 2001a:51). W okresie skolonizowania Cypru udało się Fenicjanom również opanować szlaki handlowe Krety i osiedlić się na Rodos (Moscati 1972:116).
Płynąc w kierunku zachodnim, dotarli do wybrzeży afrykańskich, gdzie w ok. 814 r. p.n.e. powstała ich najbardziej znana kolonia – Kartagina (Moscati 2001a:51), założona przez tyryjskich osadników, późniejsza stolica morskiego imperium, które upadło dopiero z ręki Rzymu w wyniku wojen punickich.
Fenicjanie znacznie wcześniej niż Grecy, dotarli na Sycylię, Sardynię, Korsykę oraz Maltę. Również przed Grekami rozpoczęli kolonizację Półwyspu Iberyjskiego, gdzie eksploatowali złoża srebra. Najbardziej reprezentatywną kolonią na tym terenie jest Kadyks. Rozmach prowadzonego przez Kananejczyków handlu odzwierciedla nam obraz Tyru ukazany w proroctwie Ezechiela (Ez 27:3-25). Prorok opisuje statek jako alegorię miasta i wymienia, z kim oraz czym handlowali Tyryjczycy. W proroctwie pojawiają się nazwy: Tarszisz, Jawan (Jonia), Mosoch (Frygia), Dedan (Arabia), Aram, Damaszek, Juda i Izrael. Jako towary wymienione są: metale i kamienie szlachetne, heban, kadzidło, konie, niewolnicy, oliwa i egzotyczne zwierzęta.
Jako lud mający wysokie umiejętności żeglarskie, Kananejczycy mieli w sobie zadatki na odkrywców. Warto zacytować tutaj Herodota, który wspomina o opłynięciu przez nich Afryki:
Nekos, król Egiptu (…) wysłał Fenicjan na okrętach z tym poleceniem, ażeby w drodze powrotnej wpłynęli przez Słupy Heraklesa na morze północne i tą drogą wrócili do Egiptu. Fenicjanie więc wyruszyli z Morza Czerwonego i płynęli przez morze południowe (…) tak że po upływie dwóch lat skręcili w trzecim roku przy Słupach Heraklesa i przybyli do Egiptu. A opowiadali oni (…) że podczas swej jazdy dokoła Libii mieli słońce po prawej stronie. Tak poznano po raz pierwszy tę część ziemi (Hdt., IV, 42).
Osobnym i być może najciekawszym aspektem w badaniach fenickich wypraw jest ich poddawane w wątpliwość dopłynięcie do wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej, co miała udowodnić podważana przez świat naukowy, w tym wybitnego badacza Bliskiego Wschodu i języków semickich Cyrusa Herzla Gordona, słynna inskrypcja w języku fenickim z Parahaiba (obecne João Pessoa w północnej Brazylii) (Giulia, Guzzo 2001:657). Inskrypcja ta jest w pełni zgodna z gramatyką języka fenickiego, jednak jej autentyczność jest tematem kontrowersyjnym do dnia dzisiejszego (Giulia, Guzzo 2001:660). Badania nad ową inskrypcją są tematem dzielącym do dziś świat naukowy na sceptyków i zwolenników „kolonizacji Ameryki” (Giulia, Guzzo 2001:658).
