Zwyczaje pogrzebowe starożytnych Greków
Wczesną epokę żelaza datuje się na lata 1000 – 700 p.n.e. (Whitley, J. 2001: 62). Wyróżniono w niej dwa okresy – Wieki Ciemne, trwające od 1150 do 900 roku p.n.e. (dzielone dalej na podokresy Submykeński i Protogeometryczny) oraz Okres Geometryczny – 900 – 720/700 p.n.e. (Papuci-Władyka, E. 2001: 454). W tych właśnie latach rozwijały się i ulegały zmianom wierzenia, ceremonie i zwyczaje związane z pochówkiem.
Istnieją dwa rodzaje źródeł z jakich korzysta się podczas badania rytuałów pogrzebowych. Są to źródła historyczne i archeologiczne. Wykorzystanie tych pierwszych jest dość kontrowersyjne ze względu na fakt, iż są one tak zwanymi „dowodami niezamierzonymi (Morris, I., 1989: 44-45). Znaczy to tyle, że autor, pisząc tekst nie skupiał się na dokładnym opisie ceremonii, obrządku, a jedynie zawarł go jako element opowieści, część całości, epizod, który miał miejsce pośród ważnych wydarzeń. Faktem jednak jest, że pomagają one zrozumieć pewne nieuchwytne w archeologicznym kontekście elementy. Szukając więc informacji na temat pogrzebu w Grecji można odnieść się do wielu takich „źródeł pośrednich”. Najbardziej znanymi są z pewnością homerycka „Iliada”, czy „Odyseja”, a także prace autorów takich jak Hezjod, Tyrtajos czy Kallinos z Efezu (Morris, I., 1989: 45, 47, 48).
Ze źródeł archeologicznych możemy wyróżnić architekturę sepulkralną, czyli budowle grobowe i formę pochówku, czy była to inhumacja, czy ciałopalenie. Do źródeł tych zalicza się także ceramika wykorzystywana podczas pogrzebów w postaci urn, naczynia związane z kultem zmarłego, ikonografia przedstawiana na nich oraz inwentarz, wyposażenie jakie można znaleźć w grobach.
Początki budownictwa sepulkralnego na terenach Grecji datuje się na okres egejski. Wtedy to pojawiły się dwa główne typy budowli grobowych – okrągłe groby tolosowe ze ścianami zwężającymi się ku górze, groby izbowe przypominające swoją strukturą domy mieszkalne oraz groby kopułowe (Majewski, K. 1977: 460-461). W I tysiącleciu p.n.e. budowle grobowe zanikają, a nieliczne, które powstają należą do elity. W Grecji właściwej stosowano najczęściej stele grobowe, w Tesalii zaś tradycja grobów kopułowych przetrwała do V wieku p.n.e. (Majewski, K., 1977, T.II: 462).
Kwestia formy pochówku w Grecji jest niezwykle intrygująca. Występuje tu wyraźne zróżnicowanie pod względem płci, wieku oraz statusu społecznego. Warto zaznaczyć, że dzieci były zawsze traktowane inaczej niż dorośli. Każdy region miał swoje własne, charakterystyczne praktyki pogrzebowe (Whitley, J. 2001: 92). W Attyce od okresu Protogeometrycznego, aż do VIII wieku p.n.e. dorosłych zmarłych kremowano i wkładano do urn. Zazwyczaj prochy kobiet wkładano do amfor, a mężczyzn do amfor szyjowych. Naczynia te wkładano do specjalnie przygotowanych okrągłych jam. Prawdopodobnie nad grobami zmarłych urządzano rytualne uczty o których mogą świadczyć fragmenty potłuczonych naczyń i kości zwierzęcych. Ciał dzieci nie palono, wkładano je do grobu w pozycji wyprostowanej (Whitley, J., 2001: 92, 94). Na terenach Argolidy kremacja była praktykowana jedynie we wczesnym okresie. W przeciwieństwie do attyckich, argolidzkie pochówki są głównie szkieletowe. Zmarłych, niekiedy kilku, umieszczano w dużych kamiennych komorach. Dzieci wkładano w zdobione czasami dekoracją malarską, naczynia składane w jamach. Inaczej sytuacja wygląda w Lefkandi ze względu na bardzo małą ilość szczątków kostnych na cmentarzach. Prawdopodobnie urny, które były zarówno ceramiczne jak i
brązowe, przeznaczone były na prochy mężczyzn. Część z występujących tam grobów jest prawdopodobnie jedynie cenotafami, często z darami ułożonymi jakby wokół nieistniejącego ciała, zaznaczonego jedynie kilkoma symbolicznymi kostkami. Na Krecie rejestruje się kontynuację w budownictwie tolosów i grobów izbowych. Praktykowano oba rodzaje pochówków z dominacją kremacji. Prochy wkładano do urn, czasami kraterów lub pitosów, które niekiedy malowano. Naczynia składano w komorze grobowej bądź w prowadzącym do niej korytarzu, tak zwanym dromosie (Whitley, J., 2001: 94).
Ceramika związana z obrządkiem pogrzebowym mogła mieć dwa zastosowania – bezpośrednie, związane ze zmarłym lub pośrednie, wiążące się kultem i zwyczajami dawnych Greków. Jak zostało wspomniane wyżej, zmarłych często chowano w dużych naczyniach. Mogły być one używane wcześniej w życiu codziennym i później wykorzystane jako ossuaria lub dary grobowe. W niektórych regionach Grecji istniał zwyczaj stawiania na grobie zmarłego wielkich naczyń, takich jak na amfory czy kratery, a także, na grobach kobiecych, lutrofory, które dekorowane były scenami o tematyce sepulkralnej. Niektóre z naczyń były produkowane specjalnie w celu złożenia ich do grobu, za przykład może tu posłużyć attycki lekyt białogruntowany z V wieku p.n.e. (Majewski, K., 1977, T.I: 382-383).
Inwentarz grobowy, dary, jakie składano zmarłemu zdeterminowane były jego płcią. Mężczyźni otrzymywali najczęściej broń, rzadziej zbroję i hełm, czy skrobaczki do ciała zwane strigilis. Groby bogate w uzbrojenie nazywa się „grobami wojowników”. Kobiety obdarowywano biżuterią, szpilami i zapinkami, niekiedy lusterkami i przęślikami tkackimi (Pedley, J., 2005).
Obrzędy związane z pogrzebem w starożytnej Grecji związane były ściśle z wiarą w życie po śmierci. Grecy uważali, że ciało po śmierci musi być odpowiednio traktowane, aby zapewnić spokój zmarłemu i jego rodzinie. Należało więc nieboszczyka przygotować na podróż w zaświaty. Jeśli ciała nie palono, należało je umyć, namaścić olejkami i ubrać. Ważnym elementem było rytualne oczyszczanie domu. Śmierć była swego rodzaju skażeniem, od którego należało się uwolnić. Krewni zmarłego umieszczali w tym celu na zewnątrz misy z wodą, co miało informować przechodniów o „zanieczyszczeniu” domu, a im samym pomagać w oczyszczeniu. Czynnościom tym towarzyszyły lamentacje członków rodziny. Gdy zmarły był gotowy do pochówku, przybywała procesja odprowadzająca go na cmentarz. Miało to miejsce najczęściej tuż przed świtem. Na grobie zostawiano dary, czasami urządzano swego rodzaju libacje, które polegały na wylewaniu na ziemię lub do naczynia znajdującego się na grobie mleka, wina, miodu lub oliwy z oliwek (Pedley, J., 2005). Tak pożegnany zmarły mógł spokojnie odejść w zaświaty.
Bibliografia
1. Majewski, K., (red.), 1977, Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys. Tom I i II, Wrocław: PAN: Instytut Historii Kultury Materialnej.
2. Morris, I. 1989, Burial and ancient society: the rise of the Greek city-state, Cambridge: University Press.
3. Papuci-Władyka, E., 2001, Sztuka starożytnej Grecji, Wydawnictwo Naukowe PWN SA: Warszawa-Kraków.
4. Parker Pearson, M., 2009, The Archaeology of Death and Burial, Stroud: The History Press.
5. Pedley, J., 2005, Sanctuaries and the sacred in the Ancient Greek World, Cambridge: University Press.
6. Whitley J., 2001, The Archaeology of Ancient Greece, Cambridge: University Press.
Autor: regis
Istnieją dwa rodzaje źródeł z jakich korzysta się podczas badania rytuałów pogrzebowych. Są to źródła historyczne i archeologiczne. Wykorzystanie tych pierwszych jest dość kontrowersyjne ze względu na fakt, iż są one tak zwanymi „dowodami niezamierzonymi (Morris, I., 1989: 44-45). Znaczy to tyle, że autor, pisząc tekst nie skupiał się na dokładnym opisie ceremonii, obrządku, a jedynie zawarł go jako element opowieści, część całości, epizod, który miał miejsce pośród ważnych wydarzeń. Faktem jednak jest, że pomagają one zrozumieć pewne nieuchwytne w archeologicznym kontekście elementy. Szukając więc informacji na temat pogrzebu w Grecji można odnieść się do wielu takich „źródeł pośrednich”. Najbardziej znanymi są z pewnością homerycka „Iliada”, czy „Odyseja”, a także prace autorów takich jak Hezjod, Tyrtajos czy Kallinos z Efezu (Morris, I., 1989: 45, 47, 48).
Ze źródeł archeologicznych możemy wyróżnić architekturę sepulkralną, czyli budowle grobowe i formę pochówku, czy była to inhumacja, czy ciałopalenie. Do źródeł tych zalicza się także ceramika wykorzystywana podczas pogrzebów w postaci urn, naczynia związane z kultem zmarłego, ikonografia przedstawiana na nich oraz inwentarz, wyposażenie jakie można znaleźć w grobach.
Początki budownictwa sepulkralnego na terenach Grecji datuje się na okres egejski. Wtedy to pojawiły się dwa główne typy budowli grobowych – okrągłe groby tolosowe ze ścianami zwężającymi się ku górze, groby izbowe przypominające swoją strukturą domy mieszkalne oraz groby kopułowe (Majewski, K. 1977: 460-461). W I tysiącleciu p.n.e. budowle grobowe zanikają, a nieliczne, które powstają należą do elity. W Grecji właściwej stosowano najczęściej stele grobowe, w Tesalii zaś tradycja grobów kopułowych przetrwała do V wieku p.n.e. (Majewski, K., 1977, T.II: 462).
Kwestia formy pochówku w Grecji jest niezwykle intrygująca. Występuje tu wyraźne zróżnicowanie pod względem płci, wieku oraz statusu społecznego. Warto zaznaczyć, że dzieci były zawsze traktowane inaczej niż dorośli. Każdy region miał swoje własne, charakterystyczne praktyki pogrzebowe (Whitley, J. 2001: 92). W Attyce od okresu Protogeometrycznego, aż do VIII wieku p.n.e. dorosłych zmarłych kremowano i wkładano do urn. Zazwyczaj prochy kobiet wkładano do amfor, a mężczyzn do amfor szyjowych. Naczynia te wkładano do specjalnie przygotowanych okrągłych jam. Prawdopodobnie nad grobami zmarłych urządzano rytualne uczty o których mogą świadczyć fragmenty potłuczonych naczyń i kości zwierzęcych. Ciał dzieci nie palono, wkładano je do grobu w pozycji wyprostowanej (Whitley, J., 2001: 92, 94). Na terenach Argolidy kremacja była praktykowana jedynie we wczesnym okresie. W przeciwieństwie do attyckich, argolidzkie pochówki są głównie szkieletowe. Zmarłych, niekiedy kilku, umieszczano w dużych kamiennych komorach. Dzieci wkładano w zdobione czasami dekoracją malarską, naczynia składane w jamach. Inaczej sytuacja wygląda w Lefkandi ze względu na bardzo małą ilość szczątków kostnych na cmentarzach. Prawdopodobnie urny, które były zarówno ceramiczne jak i
Ceramika związana z obrządkiem pogrzebowym mogła mieć dwa zastosowania – bezpośrednie, związane ze zmarłym lub pośrednie, wiążące się kultem i zwyczajami dawnych Greków. Jak zostało wspomniane wyżej, zmarłych często chowano w dużych naczyniach. Mogły być one używane wcześniej w życiu codziennym i później wykorzystane jako ossuaria lub dary grobowe. W niektórych regionach Grecji istniał zwyczaj stawiania na grobie zmarłego wielkich naczyń, takich jak na amfory czy kratery, a także, na grobach kobiecych, lutrofory, które dekorowane były scenami o tematyce sepulkralnej. Niektóre z naczyń były produkowane specjalnie w celu złożenia ich do grobu, za przykład może tu posłużyć attycki lekyt białogruntowany z V wieku p.n.e. (Majewski, K., 1977, T.I: 382-383).
Inwentarz grobowy, dary, jakie składano zmarłemu zdeterminowane były jego płcią. Mężczyźni otrzymywali najczęściej broń, rzadziej zbroję i hełm, czy skrobaczki do ciała zwane strigilis. Groby bogate w uzbrojenie nazywa się „grobami wojowników”. Kobiety obdarowywano biżuterią, szpilami i zapinkami, niekiedy lusterkami i przęślikami tkackimi (Pedley, J., 2005).
Obrzędy związane z pogrzebem w starożytnej Grecji związane były ściśle z wiarą w życie po śmierci. Grecy uważali, że ciało po śmierci musi być odpowiednio traktowane, aby zapewnić spokój zmarłemu i jego rodzinie. Należało więc nieboszczyka przygotować na podróż w zaświaty. Jeśli ciała nie palono, należało je umyć, namaścić olejkami i ubrać. Ważnym elementem było rytualne oczyszczanie domu. Śmierć była swego rodzaju skażeniem, od którego należało się uwolnić. Krewni zmarłego umieszczali w tym celu na zewnątrz misy z wodą, co miało informować przechodniów o „zanieczyszczeniu” domu, a im samym pomagać w oczyszczeniu. Czynnościom tym towarzyszyły lamentacje członków rodziny. Gdy zmarły był gotowy do pochówku, przybywała procesja odprowadzająca go na cmentarz. Miało to miejsce najczęściej tuż przed świtem. Na grobie zostawiano dary, czasami urządzano swego rodzaju libacje, które polegały na wylewaniu na ziemię lub do naczynia znajdującego się na grobie mleka, wina, miodu lub oliwy z oliwek (Pedley, J., 2005). Tak pożegnany zmarły mógł spokojnie odejść w zaświaty.
Bibliografia
1. Majewski, K., (red.), 1977, Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys. Tom I i II, Wrocław: PAN: Instytut Historii Kultury Materialnej.
2. Morris, I. 1989, Burial and ancient society: the rise of the Greek city-state, Cambridge: University Press.
3. Papuci-Władyka, E., 2001, Sztuka starożytnej Grecji, Wydawnictwo Naukowe PWN SA: Warszawa-Kraków.
4. Parker Pearson, M., 2009, The Archaeology of Death and Burial, Stroud: The History Press.
5. Pedley, J., 2005, Sanctuaries and the sacred in the Ancient Greek World, Cambridge: University Press.
6. Whitley J., 2001, The Archaeology of Ancient Greece, Cambridge: University Press.
Autor: regis
