Osadnictwo etruskie
Ulice o równej szerokości, krzyżowały się pod kątem prostym. Wzdłuż nich ulokowane zostały insule o długości ok. 165 m, obok których ulokowany został obszar sakralny z licznymi kwadratowymi świątyniami i ołtarzami. Każda jednostka mieszkalna składała się z 7 lub 8 domów, niezależnych od pozostałych. Domy te były prostokątne, z centralnym dziedzińcem otoczonym małymi pokojami. Budynki posiadały urządzenia kanalizacyjne odprowadzające deszczówkę kanałami do specjalnych cystern kamiennych znajdujących się w środku każdego dziedzińca. Pozostałe kanały łączyły się z ulicznymi prowadzącymi do rzeki Reno. W planie Marzabotto widoczne jest także zamiłowanie kultur śródziemnomorskich do rozmieszczania warsztatów o podobnej specjalizacji obok siebie, oraz do lokowania cmentarzy poza murami i z dala od bram miasta. Prawdopodobnie regularny plan ulic zaczerpnięty został przez Etrusków od Greków z Sycylii i południowej Italii i jest zauważalny również na dużych nekropolach m.in. w Orvieto i Caere.
Veii (Weje) posiadały jeden z najlepiej zbudowanych systemów obronnych, dobrze obecnie rozpoznany. Akropol miasta osłonięty był przez mur z kamienia ciosanego, który wewnątrz wypełniony był gruzem, brama natomiast flankowana była przez potężne strażnice. Miasto otaczał ponad sześciometrowy wał ziemny, szeroki na 20m i dodatkowo od frontu zabezpieczony ścianą z kamieni ciosanych mających do 2 m grubości. System stworzony został najprawdopodobniej na krótko przed atakiem Rzymian w 396 r. p.n.e. Uważa się, że wybór miejsca pod lokację miast u Etrusków był podobnie jak w Grecji początkowo raczej przypadkowy, ale z czasem osady były rozplanowywane coraz przemyślniej. Prawdopodobnie rozwój starych, znanych centrów przebiegał w sposób i zapewne przypadkowy, ale zaobserwować można z czasem coraz lepsze rozplanowanie, które stanowiło bazę pod nowe fundamenty.
Jedna z wielu mniejszych osad południowej Etrurii to San Giovenale leżące po wschodniej stronie gór Tolfa. Obszar mieszkalny posiadał wymiary ok. 3,5 ha i zawierał skupiska domów, jak te w Veii, z fundamentami ciętymi w skale i częściami naziemnymi zbudowanymi z dużych ciosanych tufowych bloków. Domy dwupokojowe, z dachówkami z terakoty, były odseparowane od mieszkania sąsiedniego uliczką. Jeden z domów miał ławy zrobione z otoczaków, biegły one wzdłuż trzech ścian głównego pokoju jak w rzymskim triclinium. Inne pomieszczenia to m.in. magazyny z dużymi naczyniami zasobowymi. Deszczówka odpływała kanałami do cystern analogicznie do systemu z Marzabotto.
Przykładem kolejnego os
iedla o mniejszych rozmiarach jest Acquarossa, położona 6 km na północ od Viterbo. Rozwijała się podczas VII i w VI w p.n.e. osiągając powierzchnię 23 ha. Zamieszkiwało ją ok. 5000 osób. Podobnie jak większe centra Acquarosa usytuowana była w miejscu naturalnie obronnym, na płaskowyżu o wielkości 1 km2. Plan miasta był nieregularny. Droga główna o szerokości 7 m prowadziła z doliny ku sferom publicznym, z dwoma monumentalnymi budynkami, ustawionymi do siebie pod kątem prostym. Wiele pomieszczeń w nich odkrytych poprzedzonych zostało portykiem. Budynki te posiadały dekorację terakotową w postaci antefiksów i rzeźbionych płyt z greckimi scenami mitologicznymi. Na tamtejszym akropolu znaleziono około 12 domów, zbudowanych z pise i trzciny, na kamiennych fundamentach. Ich wymiary to 10 x 5 m, posiadały 2 lub 3 pokoje. W centralnej część osady znajdowały się domy ludzi zamożnych; były większe od pozostałych i bardziej zróżnicowanie w planie, posiadały więcej pokoi i portyk. Fundamenty wykuwane były w skale macierzystej, ściany wykonane z cegieł suszonych lub trzciny na kamiennych blokach i dachówką kryte.
W Murlo, na południe od Sienny odnaleziono największy w kompleks pomieszczeń skoncentrowanych wokół centralnego dziedzińca, datowany na pierwszą połowę VI w p.n.e. 10Pomieszczenia stworzono głównie z pise i cegieł. Dziedziniec o powierzchni 60 m2 otoczony był drewnianą kolumnadą z trzech stron. Co warte odnotowania, konstrukcja jest wtórna, w stosunku do wcześniejszej rozplanowanej w podobny sposób w tym miejscu, lecz mniejszej. Ciekawym odkryciem były naturalnej wielkości akroteria, opatrzone scenami figuralnymi a także odlewane plakietki, zasłaniające drewniany architraw.
Wczesna lokacja Murlo daje nam mocny argument, że elementy dekoracji ciągłej w postaci dużych, rzeźbionych akroteriów są pomysłem rodzimym i nie zaczerpniętym z Grecji. Wewnątrz pozostało wiele ceramiki użytkowej w tym wiele importów z Grecji co wskazywałoby na znaczącą funkcję budynku. Uprzednio interpretowano budynek jako świątynię, ale równie dobrze mogła to być siedziba lokalnego zarządcy. Być może miejsce to stanowiło polityczne i religijne centrum, a także stanowiło teren spotkań miejscowej elity.
Największym Etruskim portem na północy była Spina. Miasto założone zostało pod koniec VI w p.n.e., prostokątne w planie. Ulice w części przybrzeżnej zastępowały kanały łączące się z morzem. Domy budowane były na suchszym gruncie, na platformach z pali, z drewnianych szkieletów, trzcinowych ścian, dachy pokryte były strzechą.
Veii (Weje) posiadały jeden z najlepiej zbudowanych systemów obronnych, dobrze obecnie rozpoznany. Akropol miasta osłonięty był przez mur z kamienia ciosanego, który wewnątrz wypełniony był gruzem, brama natomiast flankowana była przez potężne strażnice. Miasto otaczał ponad sześciometrowy wał ziemny, szeroki na 20m i dodatkowo od frontu zabezpieczony ścianą z kamieni ciosanych mających do 2 m grubości. System stworzony został najprawdopodobniej na krótko przed atakiem Rzymian w 396 r. p.n.e. Uważa się, że wybór miejsca pod lokację miast u Etrusków był podobnie jak w Grecji początkowo raczej przypadkowy, ale z czasem osady były rozplanowywane coraz przemyślniej. Prawdopodobnie rozwój starych, znanych centrów przebiegał w sposób i zapewne przypadkowy, ale zaobserwować można z czasem coraz lepsze rozplanowanie, które stanowiło bazę pod nowe fundamenty.
Jedna z wielu mniejszych osad południowej Etrurii to San Giovenale leżące po wschodniej stronie gór Tolfa. Obszar mieszkalny posiadał wymiary ok. 3,5 ha i zawierał skupiska domów, jak te w Veii, z fundamentami ciętymi w skale i częściami naziemnymi zbudowanymi z dużych ciosanych tufowych bloków. Domy dwupokojowe, z dachówkami z terakoty, były odseparowane od mieszkania sąsiedniego uliczką. Jeden z domów miał ławy zrobione z otoczaków, biegły one wzdłuż trzech ścian głównego pokoju jak w rzymskim triclinium. Inne pomieszczenia to m.in. magazyny z dużymi naczyniami zasobowymi. Deszczówka odpływała kanałami do cystern analogicznie do systemu z Marzabotto.
Przykładem kolejnego os
W Murlo, na południe od Sienny odnaleziono największy w kompleks pomieszczeń skoncentrowanych wokół centralnego dziedzińca, datowany na pierwszą połowę VI w p.n.e. 10Pomieszczenia stworzono głównie z pise i cegieł. Dziedziniec o powierzchni 60 m2 otoczony był drewnianą kolumnadą z trzech stron. Co warte odnotowania, konstrukcja jest wtórna, w stosunku do wcześniejszej rozplanowanej w podobny sposób w tym miejscu, lecz mniejszej. Ciekawym odkryciem były naturalnej wielkości akroteria, opatrzone scenami figuralnymi a także odlewane plakietki, zasłaniające drewniany architraw.
Wczesna lokacja Murlo daje nam mocny argument, że elementy dekoracji ciągłej w postaci dużych, rzeźbionych akroteriów są pomysłem rodzimym i nie zaczerpniętym z Grecji. Wewnątrz pozostało wiele ceramiki użytkowej w tym wiele importów z Grecji co wskazywałoby na znaczącą funkcję budynku. Uprzednio interpretowano budynek jako świątynię, ale równie dobrze mogła to być siedziba lokalnego zarządcy. Być może miejsce to stanowiło polityczne i religijne centrum, a także stanowiło teren spotkań miejscowej elity.
Największym Etruskim portem na północy była Spina. Miasto założone zostało pod koniec VI w p.n.e., prostokątne w planie. Ulice w części przybrzeżnej zastępowały kanały łączące się z morzem. Domy budowane były na suchszym gruncie, na platformach z pali, z drewnianych szkieletów, trzcinowych ścian, dachy pokryte były strzechą.
