Archaiczna religia rzymska
Kapłani
Rzymska religia publiczna była zarządzana i administrowana przez różnorodnych kapłanów, z których każdy posiadał określone obowiązki i umiejętności. To do nich należało zapewnienie sukcesu w wojnach, dobrobytu i tzw. pax deorum (pokojowe współistnienie bogów i ludzi). Niektóre urzędy kapłańskie sprawowane były przez określoną liczbę osób jednocześnie (np. augurowie lub pontyfikowie) i wtedy taka organizacja nosiła miano kolegium kapłańskiego. W innych przypadkach jedynie jedna osoba piastowała stanowisko, np. rex sacrorum (urząd kapłański). Kapłani wyróżniali się strojem i insygniami swojego urzędu, wszystkie pozycje w duchownej hierarchii sprawowane były dożywotnio, a kandydatów wybierano spośród arystokratycznych rodów. Osoby duchowne cieszyły się powszechnym szacunkiem, tytuł kapłana budził pożądanie wśród członków rodzin arystokratycznych, a co więcej, niekiedy był on dziedziczony.
W rzymskiej religii najważniejszą rolę pełniła grupa pięciu duchownych: rex sacrorum, flameni (kapłani) Jupitera, Marsa i Kwiryna (utożsamianego z Romulusem), a także pontifex maximus (najwyższy kapłan). Rex sacrorum był odpowiedzialny za składanie ofiar w ściśle określonych dniach w przeciągu roku. Podczas non każdego miesiąca zapowiadał zaplanowane święta. 24 lutego, marca i maja przewodniczył ceremoniom w Comitium. Urząd ten ponadto pośredniczył w kontaktach bogów z rzymskim ludem. Flameni służyli poszczególnym bogom. Dzielili się na głównych i pomniejszych. Pierwsi z nich, najważniejsi, to flameni Jupitera, Marsa i Kwiryna. Pozostali tworzyli grupę dwunastu kapłanów, lecz nazwy bogów, którym służyli zachowały się jedynie w liczbie dziesięciu: Carmenta (bogini narodzin), Ceres (bogini rozwoju, wzrostu), Flora (bogini kwiatów i kwitnących roślin), Pomona (bogini owoców), Portunus (bóstwa portów i bram), a poza tym Falacer, Furrina, Palatua, Volturnus, których natura nie została do końca poznana, gdyż nie są wymieniani w historycznych źródłach pisanych. Pontifex maximus przewodniczył kolegium kapłańskiemu, które początkowo miało czterech członków, lecz około 300 roku p.n.e. powiększyło się do dziewięciu. Początkowo tytuł pontifex określał budowniczego mostów, badacze są zgodni, iż ma to pewnego rodzaju związek z pradawnym wierzeniem, że wodne zbiorniki zamieszkiwane są przez bóstwa. Wynika z tego, iż akt budowy mostu łączył w sobie zarówno działania o charakterze konstrukcyjnym, jak i sakralnym. Przy budowie należało zachować daleko posuniętą ostrożność, aby nie popaść w konflikt z zamieszkującą odmęty istotą. Religijny charakter mostów podkreśla również fakt, iż w okresie archaicznym nie mogły one zawierać żadnego metalu. Pontyfikowie, w pewnym okresie, posiadali nadrzędną funkcję nad pozostałymi urzędami religijnymi, odpowiedzialni byli za układanie sakralnego kalendarza, a także prowadzenie akt. Do specjalnych powinności pontyfików należało wyjaśnianie rzeczy niewyjaśnionych, będących znakiem od bogów. W okresie wczesnej republiki stali się ekspertami od prawa i mogli wywierać spory wpływ na społeczeństwo rzymskie.
Odmienną grupę kapłanów stanowili augurowie. Początkowo sześciu, ich liczba zwiększała się stopniowo do dziewięciu, byli ekspertami w wyznaczaniu świętych okręgów, a przede wszystkim specjalizowali się w wykonywaniu wróżb, tzw. auspicjów, będących sztuką odczytywania manifestacji boskich mocy na ziemi. Głównym sposobem przewidywania przyszłości i uzyskiwania odpowiedzi boskich na interesujące ludzi pytania, były obserwacje ptaków (łac. auspicium). Augurowie przyglądali się lotom ptaków lub wsłuchiwali się w ich odgłosy. Żadne zgromadzenie ludzkie nie mogło się odbyć bez poprzedzenia go auspicjami. Nawet trwające już zebrania augurowie mieli prawo przerwać i anulować zawsze wtedy, gdy zauważali złowróżbne znaki. Tradycja auspicji nie jest wynalazkiem rzymskim, wywodzi się ona z wcześniejszego okresu z Italii, gdyż już umbryjskie tabliczki znalezione wz Iguvium opisują przeprowadzanie wróżb, a sama procedura wygląda bardzo podobnie do rzymskiej. Fakt ten przedstawiadostarcza kolejnyego dowóodu na niezwykłą złożoność religii rzymskiej i jej pradawne korzenie. Odmianą auspicji są tzw. haruspicje, które polegają na obserwowaniu kształtu i koloru wątrób poświęconychskładany
ch w ofierze zwierząt i wyciąganiu z nich wniosków, służących następnie do formułowania odpowiedzi na zadane pytania. Przykładem obcych wpływów we wczesnej religii rzymskiej są tzw. Księgi Sybillińskie, zawierające przepowiednie, które były interpretowane tylko w czasie kryzysu Miasta. Dokonywać tego mogli specjalnie wyznaczeni kapłani na wyraźne polecenie senatu rzymskiego. Przypuszczalnie zostały one spisane przez Greków, o czym świadczy ich zawartość, podobna w formie do religii greckiej, przez co Rzymianie zaadoptowali pewne aspekty greckiego kultu. Od połowy IV wieku p.n.e. urzędy augurów i pontyfików były najbardziej znaczącymi w Rzymie.
Westalki były kapłankami bogini Westy, które podlegały Vestalis maxima (najstarszej westalce). Do ich obowiązków należało uczestniczenie w wielu sakralnych uroczystościach publicznych, lecz najważniejszy cel ich powołania to strzeżenie świętego ognia, palącego się w świątyni Westy, który symbolizuje ciągłość życia społecznego i kontynuację. 9
Rzymskie praktyki religijne i ideologia
Rzymska religia posiadała dziesiątki zasad i obostrzeń, które współcześnie wydają się być bardzo prymitywne. Spisane zostały m.in.: na iguwińskich tabliczkach w języku umbryjskim i na oficjalnych dokumentach Bractwa Arwalskiego (kolegium 12 kapłanów bogini Dea Dia i Marsa). Formalizm rzymskiego kultu posunięty był do tego stopnia, iż flameni Jupitera nie mogli obcinać włosów i paznokci żelaznymi przyrządami (jedynie brązowymi), a aby wejść do świętego gaju bogini Dea Dia z żelaznymi narzędziami, by naprawić znajdujące się tam budynki, należało złożyć w ofierze świnię. W celu uniknięcia pomyłki i pewnego rodzaju zunifikowania rytuału podczas modlitwy, jedna osoba czytała jej tekst na głos, natomiast kapłan jedynie go powtarzał. Co więcej, w ramach ochrony ceremonii przed niepożądanymi sytuacjami osoby duchowne nosiły togi ograniczające możliwość patrzenia, a w tle przygrywał flecista. Jeżeli następowały jakieś nieprawidłowości, cała ceremonia mogła zostać przerwana i powtórzona. Ważną cechą rzymskiej religii jest również jej wotywny charakter. Badacze określają to zjawisko jako pewnego rodzaju negocjacja. Prywatne osoby przynoszą bogu dobra, w celu uzyskania jego przychylności lub spełnienia określonej prośby (np. pomyślność w handlu, powrót do zdrowia etc.). Jest to postępowanie według zasady czy mentalności, którą da się określić maksymami: quid pro quo lub do ut des. Warto zauważyć, że rzymskie modlitwy nigdy nie miały charakteru żądania lub wymuszania, lecz cechowały się pokorą i wdzięcznością okazywaną przez starożytnych „petentów”. Rzymscy kapłani zwyczajowo inwokowali w modłach specyficzne atrybuty poszczególnych bóstw. Aulus Gelliusz w swoich „Nocach attyckich” przytacza m.in.: hora Quirini, nerio Martis, co można przetłumaczyć jako „wola Kwiryna” i „siła Marsa”. W późniejszych, historycznych czasach niektóre z tych epitetów ewoluowałoy i stały się one pomniejszymi, ale samodzielnymi bóstwami, które Rzymianie czcili w ścisłym powiązaniu z głównymi bogami. W miarę upływu czasu często również zapominano oryginalne znaczenia tych atrybutów i należało dokonywać ich reinterpretacji ich, przez co epitety te stawały się na przykład współmałżonkami bogów – tak jak odpowiednio hora i nerio, wcześniej przydomki Kwiryna i Marsa, z czasem stają się mało znanymi boginiami: Horą i Nerio.
Podsumowując warto zauważyć, iż zrozumienie religii wczesnorzymskiej może nastąpić jedynie w wyniku usytuowania jej w zdecydowanie szerszym kontekście, uwzględniając w jej rozwoju udział wierzeń sąsiednich ludów. Pomijając szczegółowe różnice dochodzi się do wniosku, iż wiele społeczeństw wczesnoitalskich posiada wspólne tradycje i wierzenia. Dokładna analiza, w szczególności etymologiczna niektórych uroczystości religijnych, ukazuje ich prawdziwą naturę, często odmienną od tej, jaka została przedstawiona w źródłach pochodzących z historycznego okresu Rzymu.
Tekst napisany na podstawie rozdziału numer 5: Archaic Roman Religion, [w:] Forsythe, Gary. 2005. A Critical History of Early Rome: From Prehistory to the First Punic War, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ss. 125-146.
Autor: regis
Rzymska religia publiczna była zarządzana i administrowana przez różnorodnych kapłanów, z których każdy posiadał określone obowiązki i umiejętności. To do nich należało zapewnienie sukcesu w wojnach, dobrobytu i tzw. pax deorum (pokojowe współistnienie bogów i ludzi). Niektóre urzędy kapłańskie sprawowane były przez określoną liczbę osób jednocześnie (np. augurowie lub pontyfikowie) i wtedy taka organizacja nosiła miano kolegium kapłańskiego. W innych przypadkach jedynie jedna osoba piastowała stanowisko, np. rex sacrorum (urząd kapłański). Kapłani wyróżniali się strojem i insygniami swojego urzędu, wszystkie pozycje w duchownej hierarchii sprawowane były dożywotnio, a kandydatów wybierano spośród arystokratycznych rodów. Osoby duchowne cieszyły się powszechnym szacunkiem, tytuł kapłana budził pożądanie wśród członków rodzin arystokratycznych, a co więcej, niekiedy był on dziedziczony.
W rzymskiej religii najważniejszą rolę pełniła grupa pięciu duchownych: rex sacrorum, flameni (kapłani) Jupitera, Marsa i Kwiryna (utożsamianego z Romulusem), a także pontifex maximus (najwyższy kapłan). Rex sacrorum był odpowiedzialny za składanie ofiar w ściśle określonych dniach w przeciągu roku. Podczas non każdego miesiąca zapowiadał zaplanowane święta. 24 lutego, marca i maja przewodniczył ceremoniom w Comitium. Urząd ten ponadto pośredniczył w kontaktach bogów z rzymskim ludem. Flameni służyli poszczególnym bogom. Dzielili się na głównych i pomniejszych. Pierwsi z nich, najważniejsi, to flameni Jupitera, Marsa i Kwiryna. Pozostali tworzyli grupę dwunastu kapłanów, lecz nazwy bogów, którym służyli zachowały się jedynie w liczbie dziesięciu: Carmenta (bogini narodzin), Ceres (bogini rozwoju, wzrostu), Flora (bogini kwiatów i kwitnących roślin), Pomona (bogini owoców), Portunus (bóstwa portów i bram), a poza tym Falacer, Furrina, Palatua, Volturnus, których natura nie została do końca poznana, gdyż nie są wymieniani w historycznych źródłach pisanych. Pontifex maximus przewodniczył kolegium kapłańskiemu, które początkowo miało czterech członków, lecz około 300 roku p.n.e. powiększyło się do dziewięciu. Początkowo tytuł pontifex określał budowniczego mostów, badacze są zgodni, iż ma to pewnego rodzaju związek z pradawnym wierzeniem, że wodne zbiorniki zamieszkiwane są przez bóstwa. Wynika z tego, iż akt budowy mostu łączył w sobie zarówno działania o charakterze konstrukcyjnym, jak i sakralnym. Przy budowie należało zachować daleko posuniętą ostrożność, aby nie popaść w konflikt z zamieszkującą odmęty istotą. Religijny charakter mostów podkreśla również fakt, iż w okresie archaicznym nie mogły one zawierać żadnego metalu. Pontyfikowie, w pewnym okresie, posiadali nadrzędną funkcję nad pozostałymi urzędami religijnymi, odpowiedzialni byli za układanie sakralnego kalendarza, a także prowadzenie akt. Do specjalnych powinności pontyfików należało wyjaśnianie rzeczy niewyjaśnionych, będących znakiem od bogów. W okresie wczesnej republiki stali się ekspertami od prawa i mogli wywierać spory wpływ na społeczeństwo rzymskie.
Odmienną grupę kapłanów stanowili augurowie. Początkowo sześciu, ich liczba zwiększała się stopniowo do dziewięciu, byli ekspertami w wyznaczaniu świętych okręgów, a przede wszystkim specjalizowali się w wykonywaniu wróżb, tzw. auspicjów, będących sztuką odczytywania manifestacji boskich mocy na ziemi. Głównym sposobem przewidywania przyszłości i uzyskiwania odpowiedzi boskich na interesujące ludzi pytania, były obserwacje ptaków (łac. auspicium). Augurowie przyglądali się lotom ptaków lub wsłuchiwali się w ich odgłosy. Żadne zgromadzenie ludzkie nie mogło się odbyć bez poprzedzenia go auspicjami. Nawet trwające już zebrania augurowie mieli prawo przerwać i anulować zawsze wtedy, gdy zauważali złowróżbne znaki. Tradycja auspicji nie jest wynalazkiem rzymskim, wywodzi się ona z wcześniejszego okresu z Italii, gdyż już umbryjskie tabliczki znalezione wz Iguvium opisują przeprowadzanie wróżb, a sama procedura wygląda bardzo podobnie do rzymskiej. Fakt ten przedstawiadostarcza kolejnyego dowóodu na niezwykłą złożoność religii rzymskiej i jej pradawne korzenie. Odmianą auspicji są tzw. haruspicje, które polegają na obserwowaniu kształtu i koloru wątrób poświęconychskładany
Westalki były kapłankami bogini Westy, które podlegały Vestalis maxima (najstarszej westalce). Do ich obowiązków należało uczestniczenie w wielu sakralnych uroczystościach publicznych, lecz najważniejszy cel ich powołania to strzeżenie świętego ognia, palącego się w świątyni Westy, który symbolizuje ciągłość życia społecznego i kontynuację. 9
Rzymskie praktyki religijne i ideologia
Rzymska religia posiadała dziesiątki zasad i obostrzeń, które współcześnie wydają się być bardzo prymitywne. Spisane zostały m.in.: na iguwińskich tabliczkach w języku umbryjskim i na oficjalnych dokumentach Bractwa Arwalskiego (kolegium 12 kapłanów bogini Dea Dia i Marsa). Formalizm rzymskiego kultu posunięty był do tego stopnia, iż flameni Jupitera nie mogli obcinać włosów i paznokci żelaznymi przyrządami (jedynie brązowymi), a aby wejść do świętego gaju bogini Dea Dia z żelaznymi narzędziami, by naprawić znajdujące się tam budynki, należało złożyć w ofierze świnię. W celu uniknięcia pomyłki i pewnego rodzaju zunifikowania rytuału podczas modlitwy, jedna osoba czytała jej tekst na głos, natomiast kapłan jedynie go powtarzał. Co więcej, w ramach ochrony ceremonii przed niepożądanymi sytuacjami osoby duchowne nosiły togi ograniczające możliwość patrzenia, a w tle przygrywał flecista. Jeżeli następowały jakieś nieprawidłowości, cała ceremonia mogła zostać przerwana i powtórzona. Ważną cechą rzymskiej religii jest również jej wotywny charakter. Badacze określają to zjawisko jako pewnego rodzaju negocjacja. Prywatne osoby przynoszą bogu dobra, w celu uzyskania jego przychylności lub spełnienia określonej prośby (np. pomyślność w handlu, powrót do zdrowia etc.). Jest to postępowanie według zasady czy mentalności, którą da się określić maksymami: quid pro quo lub do ut des. Warto zauważyć, że rzymskie modlitwy nigdy nie miały charakteru żądania lub wymuszania, lecz cechowały się pokorą i wdzięcznością okazywaną przez starożytnych „petentów”. Rzymscy kapłani zwyczajowo inwokowali w modłach specyficzne atrybuty poszczególnych bóstw. Aulus Gelliusz w swoich „Nocach attyckich” przytacza m.in.: hora Quirini, nerio Martis, co można przetłumaczyć jako „wola Kwiryna” i „siła Marsa”. W późniejszych, historycznych czasach niektóre z tych epitetów ewoluowałoy i stały się one pomniejszymi, ale samodzielnymi bóstwami, które Rzymianie czcili w ścisłym powiązaniu z głównymi bogami. W miarę upływu czasu często również zapominano oryginalne znaczenia tych atrybutów i należało dokonywać ich reinterpretacji ich, przez co epitety te stawały się na przykład współmałżonkami bogów – tak jak odpowiednio hora i nerio, wcześniej przydomki Kwiryna i Marsa, z czasem stają się mało znanymi boginiami: Horą i Nerio.
Podsumowując warto zauważyć, iż zrozumienie religii wczesnorzymskiej może nastąpić jedynie w wyniku usytuowania jej w zdecydowanie szerszym kontekście, uwzględniając w jej rozwoju udział wierzeń sąsiednich ludów. Pomijając szczegółowe różnice dochodzi się do wniosku, iż wiele społeczeństw wczesnoitalskich posiada wspólne tradycje i wierzenia. Dokładna analiza, w szczególności etymologiczna niektórych uroczystości religijnych, ukazuje ich prawdziwą naturę, często odmienną od tej, jaka została przedstawiona w źródłach pochodzących z historycznego okresu Rzymu.
Tekst napisany na podstawie rozdziału numer 5: Archaic Roman Religion, [w:] Forsythe, Gary. 2005. A Critical History of Early Rome: From Prehistory to the First Punic War, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ss. 125-146.
Autor: regis
