Organizacja wojska polskiego w XV – XVII wieku
Po zakończeniu działań wojennych dokonywana była redukcja stanu liczebnego do etatu pokojowego tj. do etatu wojska kwarcianego. W celu otrzymania żołdu trzeba było dokonać tzw. rozprawy czyli rozliczenia z należnego żołdu. Jednakże wskutek opieszałości szlachty w płaceniu podatków które sama uchwaliła na rzecz wojska oraz niewydajnego funkcjonowania administracji podatkowej (reformy podatkowe dokonane za sprawą ruchu egzekucyjnego pozwoliły jedynie na wzrost skuteczności ściągania podatków w okresie panowania Stefana Batorego) żołd żołnierzom nigdy nie był płacony w terminie a w związku z tym powstawały ogromne zaległości w ich wypłatach. Nie powinien zatem dziwić fakt, że wojsko nie rozwiązywało swoich oddziałów do momentu uregulowania należności. Zgodnie natomiast z przyjętym zwyczajem żołd należał się za każdy rozpoczęty kwartał w przypadku kawalerii a piechocie za każdy rozpoczęty miesiąc służby – w efekcie dług państwa rósł w zastraszającym tempie. Kiedy likwidacja długu nie następowała wówczas powszechne było zawiązywanie konfederacji wojskowych. W ten sposób wypowiadali oni posłuszeństwo hetmanom i tworzyli związki braterskie rządzące się własnymi prawami. Pomimo wydawania własnych artykułów wojskowych mających na celu utrzymanie żołnierzy w ryzach najczęściej zbuntowane, nieopłacone wojsko przeradzało się w bandę zdemoralizowanych rabusiów, którzy starali się „wyegzekwować” swój żołd bezpośrednio z majątków szlacheckich (choć nie tylko). W końcu jednak zatrwożona szlachta dochodziła do ugody z niezadowolonym wojskiem wypłacając część żołdu a „resztę” należności uznawano za niebyłą z racji poczynionych zniszczeń.14 Mimo zawiązywania konfederacji wojskowych i poczynionych przez nie szkód szlachta nie wyciągnęła odpowiednich wniosków tj. potrzeby reformy administracji skarbowej. Musiałaby się bowiem brać szlachecka przełamać w swojej niechęci do płacenia podatków na rzecz wojska.
Ze względu na konieczność utrzymania stałego wojska przez cały rok w XVII wieku wprowadzono specjalny podatek - hibernę zwaną chlebem zimowy lub „leżami zimowymi” żołnierzy. Hiberna umożliwiała utrzymanie wojska w okresie zimowym i wczesną wiosną przed wyruszeniem na kompanię. Podatek był pobierany z dóbr kościelnych i królewszczyzn, co tym samym zwalniało od zapewnienie zakwaterowania żołnierzom.15 Początkowo hibernę płacono co do zasady w naturze (do około 1649r.), by następnie zgodnie z uchwałą sejmu z 1652r. ustanowić daninę pieniężną a następnie uchwałą w 1659r. w wyniku zniszczeń wojennych przywrócić daninę w pieniądzu od łana. Prawdopodobnie przywrócono hibernę pieniężną w 1667r. Oprócz płacenia tego podatku dobra duchowne i królewskie były zobowiązane do zapewnienia pomieszczeń dla kwaterujących wojsk (tzw. stacja). Wypłacany był on w formie dodatku do żołdu, którego rozdysponowanie należało do kompetencji hetmanów.
Warto zaznaczyć, że hiberna przeznaczona była tylko dla jazdy, w dodatku pochodzącej z narodowego zaciągu (husaria, kozacy rejestrowi, jazda lekka, arkebuzerzy). Uposażenie bowiem piechoty i dragonii sprowadzało się do ustanowienia odpowiedniej wysokości żołdu.
Poza żołdem i hiberną wojsko mogło otrzymać tzw. donatywy, które stanowiły specjalną gratyfikację za udział w niektórych kampaniach. Najczęściej były wymuszane przez wojsko w celu zrekompensowania ich strat w uzbrojeniu, koniach. Tak sytuacja miała miejsce, gdy chorągwie jazdy (z wyłączeniem jazdy lekkiej) oraz część piechoty i dragonii otrzymali donatywy za udział w heroicznej obronie Zbaraża w 1649r.
Po śmierci Władysława IV proces decentralizacji życia państwowego w Rzeczpospolitej przyspieszył. Miał ona na celu ograniczenie władzy królów i urzędów centralnych na rzecz rozszerzenia znaczenia władz wojewódzkich. Takie zjawisko było w interesie możnowładców, którzy w ten sposób uniezależniali się od króla. W dodatku mając duży wpływ na decyzje podejmowane przez sejmiki szlacheckie wpływali na rządy w państwie, co miało przełożenie na obronność I Rzeczpospolitej. Dawniej wojsko utrzymywane było przez skarb państwowy, który ściągał podatki uchwalane na sejmach i wypłaca
ł żołd. Stopniowo jednak coraz więcej podatków przejmowały w zarząd sejmiki województw i ziem – efektem tego było wprowadzenie w 1667r. zasady, w myśl której wojsko został przydzielone do poszczególnych województw i od nich miało odbierać należne mu sumy z pominięciem skarbu państwa. W praktyce płatność żołdu przez władze wojewódzkie była jeszcze mniej regularna niż przez dawny skarb centralny. Brak należytej troski o sprawy bytowania żołnierza (żołd niewypłacony na czas) odbijało się fatalnie na jego sprawności bojowej jak i na dyscyplinie (czego przejawem były wspomniane już tworzenie konfederacji wojskowych).
Koszty utrzymania armii koronnej w II połowie XVII w. wahały się w granicach 6-8,5 milionów złotych rocznie, co było uzależnione od liczebności armii jak i dokładności przygotowań do kampanii.16 Był to ogromny wysiłek finansowy dla państwa, ponieważ wydatki wojskowe stanowiły 90-96% budżetu państwa (dochody z takich podatków jak kwarta, cła, myta, pogłówne żydowskie itp.). Porównując z budżetami innych państw różnice są znaczące np. 62,2 % budżetu stanowiły wydatki na cele wojskowe w Rosji w roku 1679 czy niewiele więcej we Francji w podobnym okresie. Jednak budżet Rzeczpospolitej nigdy nie dysponował więcej niż 10-11 milionami – zatem ta suma dość skromnie wypada w porównaniu do budżetu Francji, który zamykał się na sumie stanowiącą równowartość 360 milionów złotych rocznie. Przyczyną takiego stanu rzeczy była nie tylko mała sprawność aparatu administracji podatkowej, wyniszczenie kraju, spadek dochodów skarbu państwa (np. daniny kwarty, wpływów z ceł i podatków), spadek wartości pieniądza czy utrata znacznych obszarów na wschodzie – również fakt że głównymi podatnikami w kraju byli chłopi pańszczyźniani oraz mieszczanie, którzy nie byli w stanie pokrywać coraz większych ciężarów na rzecz państwa. Było to związane m.in. z kryzysem ustroju folwarczno-pańszczyźnianego, który nasilił się w wyniku wyniszczeń wojennych dokonanych przez państwa nieprzyjaciela (m.in. „potop szwedzki”). Kolejną przyczyną niewydolności finansowej państwa było unikanie płacenia podatków przez najbogatszą warstwę społeczeństwa tj. szlachtę, magnaterię.
To właśnie obojętność możnowładców i szlachty na potrzebę obrony państwa przyczyniła się znacząco do wielu niepowodzeń w kampaniach wojennych Rzeczpospolitej. Również dążenie do osłabienia władzy monarszej, zapewnienie na swych włościach niepodzielnego „panowania” przez oligarchów oraz intrygi obcych dworów sprawiały że I Rzeczpospolita miała ograniczoną możliwość obrony przed negatywnymi skutkami ich działań. Skąpstwo w płaceniu i tak nielicznych podatków oraz działanie na szkodę państwa w imię obrony wolności szlacheckiej wiek później doprowadziło do zniknięcia Rzeczpospolitej Obojga Narodów z mapy ówczesnej Europy.
BIBLIOGRAFIA
1. Tadeusza Nowak, Jan Wimmer, Dzieje oręża polskiego do roku 1793, Warszawa 1968
2. Marian Kallas, Historia ustroju Polski X-XXw., Warszawa 1997
3. Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009
4. E. Borkowska-Bagieńska, K. Krasowski, B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia państwa i prawa Polski, Poznań 1994
5. Tadeusz Marian Nowak, Dawne Wojsko Polskie od Piastów do Jagiellonów, Warszawa 2006
6. Jan Wimmer, Dawne Wojsko Polskie XVII – XVIII w., Warszawa 2006
7. Zdzisław Spieralski, 500 zagadek o dawnym wojsku polskim, warszawa 1972
8. Maciej Rosomak, Tomasz Stańczyk, Bogdan Borucki i inni, Zwycięstwa oręża polskiego nr 5 – Oblężenie Pskowa rok 1581, Warszawa 2006
9. Maciej Rosolak, Tomasz Stańczyk, Bogdan Borucki i inni, Zwycięstwa oręża polskiego nr 8 – Bitwa pod Oliwą 28 listopada 1627, Warszawa 2006
10. Leszek Będkowski (red.), Pomocnik historyczny Polityki -„Rzeczpospolita Obojga Narodów”, wydanie specjalne 4/2011, Warszawa 2011
11. Przemysław Płaskowicki, Uprawnienia prawodawcze hetmanów polskich na tle wojskowości w okresie od XVI do XVIII w., praca magisterska pod kierunkiem Zofii Uklejewskiej, Szczecin 2003
Autorka : Joanna Jarysz
Autor: Dziadó
Ze względu na konieczność utrzymania stałego wojska przez cały rok w XVII wieku wprowadzono specjalny podatek - hibernę zwaną chlebem zimowy lub „leżami zimowymi” żołnierzy. Hiberna umożliwiała utrzymanie wojska w okresie zimowym i wczesną wiosną przed wyruszeniem na kompanię. Podatek był pobierany z dóbr kościelnych i królewszczyzn, co tym samym zwalniało od zapewnienie zakwaterowania żołnierzom.15 Początkowo hibernę płacono co do zasady w naturze (do około 1649r.), by następnie zgodnie z uchwałą sejmu z 1652r. ustanowić daninę pieniężną a następnie uchwałą w 1659r. w wyniku zniszczeń wojennych przywrócić daninę w pieniądzu od łana. Prawdopodobnie przywrócono hibernę pieniężną w 1667r. Oprócz płacenia tego podatku dobra duchowne i królewskie były zobowiązane do zapewnienia pomieszczeń dla kwaterujących wojsk (tzw. stacja). Wypłacany był on w formie dodatku do żołdu, którego rozdysponowanie należało do kompetencji hetmanów.
Warto zaznaczyć, że hiberna przeznaczona była tylko dla jazdy, w dodatku pochodzącej z narodowego zaciągu (husaria, kozacy rejestrowi, jazda lekka, arkebuzerzy). Uposażenie bowiem piechoty i dragonii sprowadzało się do ustanowienia odpowiedniej wysokości żołdu.
Poza żołdem i hiberną wojsko mogło otrzymać tzw. donatywy, które stanowiły specjalną gratyfikację za udział w niektórych kampaniach. Najczęściej były wymuszane przez wojsko w celu zrekompensowania ich strat w uzbrojeniu, koniach. Tak sytuacja miała miejsce, gdy chorągwie jazdy (z wyłączeniem jazdy lekkiej) oraz część piechoty i dragonii otrzymali donatywy za udział w heroicznej obronie Zbaraża w 1649r.
14. Jan Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, “Warszawa 1965, s.31
15. E. Borkowska-Bagieńska, K. Krasowski, B. Lesiński, J. Walachowicz, “Historia państwa i prawa Polski, “, Poznań 1994, s. 85-86
Po śmierci Władysława IV proces decentralizacji życia państwowego w Rzeczpospolitej przyspieszył. Miał ona na celu ograniczenie władzy królów i urzędów centralnych na rzecz rozszerzenia znaczenia władz wojewódzkich. Takie zjawisko było w interesie możnowładców, którzy w ten sposób uniezależniali się od króla. W dodatku mając duży wpływ na decyzje podejmowane przez sejmiki szlacheckie wpływali na rządy w państwie, co miało przełożenie na obronność I Rzeczpospolitej. Dawniej wojsko utrzymywane było przez skarb państwowy, który ściągał podatki uchwalane na sejmach i wypłaca
Koszty utrzymania armii koronnej w II połowie XVII w. wahały się w granicach 6-8,5 milionów złotych rocznie, co było uzależnione od liczebności armii jak i dokładności przygotowań do kampanii.16 Był to ogromny wysiłek finansowy dla państwa, ponieważ wydatki wojskowe stanowiły 90-96% budżetu państwa (dochody z takich podatków jak kwarta, cła, myta, pogłówne żydowskie itp.). Porównując z budżetami innych państw różnice są znaczące np. 62,2 % budżetu stanowiły wydatki na cele wojskowe w Rosji w roku 1679 czy niewiele więcej we Francji w podobnym okresie. Jednak budżet Rzeczpospolitej nigdy nie dysponował więcej niż 10-11 milionami – zatem ta suma dość skromnie wypada w porównaniu do budżetu Francji, który zamykał się na sumie stanowiącą równowartość 360 milionów złotych rocznie. Przyczyną takiego stanu rzeczy była nie tylko mała sprawność aparatu administracji podatkowej, wyniszczenie kraju, spadek dochodów skarbu państwa (np. daniny kwarty, wpływów z ceł i podatków), spadek wartości pieniądza czy utrata znacznych obszarów na wschodzie – również fakt że głównymi podatnikami w kraju byli chłopi pańszczyźniani oraz mieszczanie, którzy nie byli w stanie pokrywać coraz większych ciężarów na rzecz państwa. Było to związane m.in. z kryzysem ustroju folwarczno-pańszczyźnianego, który nasilił się w wyniku wyniszczeń wojennych dokonanych przez państwa nieprzyjaciela (m.in. „potop szwedzki”). Kolejną przyczyną niewydolności finansowej państwa było unikanie płacenia podatków przez najbogatszą warstwę społeczeństwa tj. szlachtę, magnaterię.
To właśnie obojętność możnowładców i szlachty na potrzebę obrony państwa przyczyniła się znacząco do wielu niepowodzeń w kampaniach wojennych Rzeczpospolitej. Również dążenie do osłabienia władzy monarszej, zapewnienie na swych włościach niepodzielnego „panowania” przez oligarchów oraz intrygi obcych dworów sprawiały że I Rzeczpospolita miała ograniczoną możliwość obrony przed negatywnymi skutkami ich działań. Skąpstwo w płaceniu i tak nielicznych podatków oraz działanie na szkodę państwa w imię obrony wolności szlacheckiej wiek później doprowadziło do zniknięcia Rzeczpospolitej Obojga Narodów z mapy ówczesnej Europy.
15. Jan Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku , “Warszawa 1965, s. 251-252 (zestawienie kosztów utrzymania wojska w latach 1648-1699)
BIBLIOGRAFIA
1. Tadeusza Nowak, Jan Wimmer, Dzieje oręża polskiego do roku 1793, Warszawa 1968
2. Marian Kallas, Historia ustroju Polski X-XXw., Warszawa 1997
3. Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009
4. E. Borkowska-Bagieńska, K. Krasowski, B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia państwa i prawa Polski, Poznań 1994
5. Tadeusz Marian Nowak, Dawne Wojsko Polskie od Piastów do Jagiellonów, Warszawa 2006
6. Jan Wimmer, Dawne Wojsko Polskie XVII – XVIII w., Warszawa 2006
7. Zdzisław Spieralski, 500 zagadek o dawnym wojsku polskim, warszawa 1972
8. Maciej Rosomak, Tomasz Stańczyk, Bogdan Borucki i inni, Zwycięstwa oręża polskiego nr 5 – Oblężenie Pskowa rok 1581, Warszawa 2006
9. Maciej Rosolak, Tomasz Stańczyk, Bogdan Borucki i inni, Zwycięstwa oręża polskiego nr 8 – Bitwa pod Oliwą 28 listopada 1627, Warszawa 2006
10. Leszek Będkowski (red.), Pomocnik historyczny Polityki -„Rzeczpospolita Obojga Narodów”, wydanie specjalne 4/2011, Warszawa 2011
11. Przemysław Płaskowicki, Uprawnienia prawodawcze hetmanów polskich na tle wojskowości w okresie od XVI do XVIII w., praca magisterska pod kierunkiem Zofii Uklejewskiej, Szczecin 2003
Autorka : Joanna Jarysz
Autor: Dziadó
