Organizacja wojska polskiego w XV – XVII wieku

Marynarka wojenna
W XVI wieku obok wojsk lądowych pojawiła się w Rzeczpospolitej marynarka wojenna (po odzyskaniu bezpośredniego dostępu do morza w wyniku zwycięskiej wojny trzynastoletniej). Już wówczas dość znaczącą rolę odegrały floty kaperskie, lecz początków rozbudowy floty wojennej powinniśmy doszukiwać się za panowania Zygmunta I Starego. To właśnie w czasie wojny polsko-rosyjskiej w latach 1517-1522 król zaczął werbować kaprów w celu odcięcia „żeglugi narewskiej” od krajów zachodniej Europy, tym samym uniemożliwiając Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu dostawy broni. Marynarze w służbie króla polskiego byli po części kaprami służącymi za łupy a z drugiej strony żołnierzami zaciężni, którzy otrzymywali żołd. Jednak rozleglejsze plany rozbudowy polskiej floty wojennej zostały powzięte i zrealizowane za rządów jego syna, Zygmunta II Augusta.
Decyzja o utworzeniu floty wojennej była podyktowana chęcią zagarnięcia Inflantów, które znajdowało się pod władzą coraz słabszego odgałęzienie Krzyżaków jakim był Zakon Kawalerów Mieczowych. Wkrótce już miał nastąpić konflikt o Inflanty (tzw. I wojna północna), którymi oprócz Polski interesowały się również Rosja, Dania jak i Szwecja. Część działań wojennych miała być prowadzona na morzu. W ten sposób w 1560r. Zygmunt August zaczął werbować kaprów w celu zwalczania „żeglugi narewskiej”. Z pieniędzy królewskich udało się wyekwipować w 1567r. 30 statków kaperskich. Konieczność uporządkowania problemów floty oraz sprawowaniu kontroli nad kaprami skłoniły króla do utworzenia Komisji Morskiej czyli pierwszego polskiego ministerstwa do spraw morskich. Był to organ kolegialny, którego zadaniem była organizacja obrony wybrzeża i żeglugi a także sądownictwo w zakresie uzyskanych zdobyczy przez kaprów. Utworzenie Komisji Morskiej, będącej swego rodzaju admiralicją, doprowadziło do ożywienia działalności floty polskiej. Komisja Morska doprowadziła do wydania w 1571 roku „Artykułów morskich” – pierwszego pełnego regulaminu polskiej floty wojennej. Swego rodzaju uwieńczeniem starań Zygmunta Augusta w posiadaniu floty wojennej była decyzja o budowaniu własnych okrętów w stoczni elbląskiej. Niestety, wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta w 1572r. ustała działalność Komisji Morskiej a utworzona przez niego flota przestała istnieć.6
Następnie na krótko wskrzesił polską flotę wojenną Stefan Batory w czasie wojny Rzeczpospolitej ze zbuntowanym Gdańskiem – miała ona za zadanie blokować ów port.
Ponownie za Zygmunta III Wazę na nowo zorganizowana została marynarka wojenna – król bowiem potrzebował jej w celu odzyskania szwedzkiego tronu. W czasie walk ze Szwecją od 1609r. odznaczyła się kilkoma sukcesami, lecz dopiero od 1623r. podjęte zostały aktywne działanie w celu budowy silnej floty. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Jan Weyher. Bazą floty stał się Puck, gdzie również utworzono w 1626r. Komisję Okrętów Królewskich, której zadaniem było organizowanie eskadry floty polskiej. Na jej czele stanął Jan Weyher. Zbudowane tam okręty już wkrótce miały się wykazać w czasie działań wojennych prowadzonych przeciwko Szwecji. Chodzi przede wszystkim o zwycięstwo Polaków nad eskadrą szwedzką w bitwie pod Oliwą, która miała miejsce 28 listopada 1627r. Za sprawą admirała Arend Dickman’a i zastosowanego przez niego szyku torowego tzn. w kolumnie jeden za drugim, przy sprzyjających wiatrach udało nam si
ę zwyciężyć flotę nieprzyjaciela.7 Za panowania Zygmunta Augusta Sejm uchwalił także specjalne środki na rzecz utrzymywania floty wojennej (1637). Flota miała być opłacana z wpływów pochodzących z ceł morskich. Był to pierwszy w dziejach Polski akt uchwalenia przez organ ustawodawczy środków na siły morskie państwa.
Następca Zygmunta III Wazy, Władysław IV dążył również do utworzenia silnej zorganizowanej floty. W wyniku przewidywanej wojny ze Szwecją postanowiono zwiększyć ilość okrętów we flocie. Władysław IV zakupił 12 okrętów i utworzono dla nich port we Władysławowie. Niestety w wyniku braku środków finansowych na rzecz floty oraz oporu Gdańska okręty zostały sprzedane w latach 1641-43.


6. Nowak T.M..,, Od Piastów do Jagiellonów…,, “ s. 92-94

7. Więcej nt. Bitwy pod Oliwą – Koczorowski E,, Oliwa 1627, “Wyd. Bellona, 2008


W późniejszym okresie, za panowania Jana III Sobieskiego jak i jego następców, próbowano reaktywować flotę wojenną. Jednak ze względu na trudności polityczne jak i wewnętrzne spory nie udało się osiągnąć celu. Polityka morska zamarła faktycznie do momentu uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918r.

Służba medyczna
Współczesnych historyków jak i ówczesnych lekarzy częściej interesował stan zdrowia monarchów niż służba zdrowia w wojsku. Nie dziwi zatem fakt, że nikły jest stan wiedzy dotyczący tej służby, w szczególności we wcześniejszych okresach historycznych. Przez dość długi okres kwestia zdrowia i higieny w wojsku była regulowana z inicjatywy samych dowódców. I tak np. hetman Tarnowski zabrał ze sobą na wyprawę wojenną przeciwko Mołdawianom w 1531r. medyka, aptekarza oraz cyrulika (każdy z nich ponadto miał własnego pachołka do pomocy), którzy stanowili swego rodzaju korpus sanitarny dla sześciotysięcznej armii.
Również za sprawą hetmana Tarnowskiego Zygmunt III Stary mianował królewskiego chirurga polnego. Jego funkcja było kierownictwo służbą zdrowia w „obronie potocznej”. Pierwszym królewskim chirurgiem został Jan Frycz.
W okresie późniejszym, w czasie trwania wojny polsko-moskiewskiej król Stefan Batory na wyprawę zabrał ze sobą wspomnianego chirurga królewskiego Wilhelma Lucenburga. Ranni żołnierze mieli zapewnioną odpowiednia opiekę. 8
W ramach funkcjonowania jako takiej służby zdrowia w wojsku w czasie kampanii wojennych brał udział felczer czy cyrulik. Ten pierwszy był chirurgiem wojskowym, zaś drugi zajmował się nieskomplikowanymi operacjami, puszczaniem krwi, goleniem bród.
W 1673r. za Jana III Sobieskiego utworzony został urząd generalnego chirurga wojskowego, powołując tym samym na to stanowisko Wawrzyńca Brauna. Jego władzy podlegali wszyscy chirurgowie, felczerzy i cyrulicy w jednostkach wojskowych. Ponadto ich kompetencje dotyczyły zarządy medykamentami (polowa apteka).9 Prawdopodobnie chirurga naczelnego zaciągano tylko na okres większych wypraw wojennych.


8. Maciej Rosomak, Tomasz Stańczyk, Bogdan Borucki i inni, Zwycięstwa oręża polskiego nr 5 – Oblężenie Pskowa rok 1581, “Warszawa 2006, s.7

9. Zdzisław Spieralski 500 zagadek o dawnym wojsku polskim, “Warszawa 1972, s. 177


skomentuj
KOMENTARZE NA TEMAT GRY
więcej komentarzy dodaj komentarz