Organizacja wojska polskiego w XV – XVII wieku
ZACIĄG DO WOJSKA I RZECZPOSPOLITEJ
Zaciąg do pospolitego ruszenia
W okresie monarchii stanowej zwoływanie pospolitego ruszenia stanowiło ważne uprawnienie króla. W nagłej potrzebie mógł go zastąpić starosta. Zmiany w tej kwestii nastąpiły z momentem wydania przywileju nieszawsko-cerekwickim w wyniku którego król musiał zabiegać o zgodę „pospolitego zjazdu” czyli sejmiku danej ziemi żeby poprowadzić kampanie wojenną . Zgoda wymagana była również od sejmu walnego.
W wyniku decyzji króla o pospolitym ruszeniu rozsyłano do ziem i województw wici określające czas i miejsce zborne dla oddziałów wojskowych, które miały być tam doprowadzone przez wojewodów i kasztelanów (ich obowiązki jako dowódców wojskowych opierały się o system obronny składający się z drużyny książęcej jak i pospolitego ruszenia kmieci – w XV wieku powoli ten system przestał być efektywny). Owe wici były rozwożone przez komorników królewskich. Ponadto wici były odczytywane przez woźnych w co ważniejszych grodach a do pomniejszych wysyłano odpisy gdzie je publikowano. Pospolitym ruszeniem dowodził król albo wyznaczony przez niego dowódca. Pospolite ruszenie do bitwy pod Chojnicami w 1454r. odgrywało istotną rolę jednostki zbrojnej służącej do obrony państwa.
Zaciąg do wojska zaciężnego
W wyniku utworzenia wojsk zaciężnych w XV wieku ustalone zostały formy przeprowadzania zaciągu do tego wojska: król wystawiał dokument nazywany „listem przypowiednim”, w którym stwierdzał że przyjmuje na swoją służbę kilka osób szlacheckiego pochodzenia jako żołnierzy zaciężnych. Listem przypowiednim obejmowani byli również towarzysze powołanych osób, których liczba wahała się od kilkudziesięciu do nawet kilkuset. Tworzyli oni oddział wojskowy, którego dowódcami byli wymienieni w liście przypowiednim szlachcice. Natomiast szeregowi żołnierze byli rekrutowani z reguły spośród chłopów, zubożałej szlachty jak i z mieszkańców miast.10
Dalsza część dokumentu dotyczyła wysokości żołdu dla każdego żołnierza w piechocie lub „konia” w jeździe. Ustalono, że żołd miał być wypłacany kwartalnie, ponadto król zobowiązywał się do pokrycia wszelkich szkód, które żołnierze zaciężni ponieśliby w czasie pełnienia służby u króla. Żołnierzom zaciężnym przysługiwało prawo do odmowy pełnienie służby w przypadku nie wywiązania się z zobowiązań przez króla.
Zaciąg do wojska narodowego autoramentu
Zaciąg do wojsk narodowego autoramentu miał charakter zaciągu towarzyskiego. Polegał on na wystawieniu listu przypow
Autorament narodowy
W wyniku reform Władysława IV wyodrębniony został autorament narodowy. W jej skład wchodziła husaria, kozacy (pancerni), jazda tatarsko-wołoska, piechota polsko-węgierska, a od 1673r. piechota łanowa (zaciągana z dóbr ziemskich) oraz dymowa (wystawiana przez miasta). Widać więc wyraźnie, że autorament narodowy w głównej mierze składał się z oddziałów jazdy. Jedyną jednostką taktyczno-organizacyjną była chorągiew z rotmistrzem i porucznikiem na czele. Autorament narodowy był kontynuacją polskiej tradycji wojskowej poczynając od chorągwi kopijniczych i strzelczych z XV wieku. Z racji wywodzenia się żołnierzy w autoramencie narodowym z tradycji rycerskich, to zasadą było, że towarzysz tego autoramentu nie mógł podlegać rozkazom generała autoramentu cudzoziemskiego (choć mogła mieć miejsce sytuacja odwrotna). W celu natomiast uniknięcia takich patowych sytuacji, oficerowie z cudzoziemskiego autoramentu starali się być jednocześnie towarzyszami w narodowym autoramencie 11