Organizacja wojska polskiego w XV – XVII wieku

Artykuł ten stanowi zmodyfikowaną wersję pracy zaliczeniowej z przedmiotu Historia Administracji na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego.
Historia polskiej wojskowości jest jedną z najciekawszych w Europie, o ile nie na świecie. Mało które państwo może poszczycić się tak bogatym w różnorakie doświadczenia i chwile chwały szlakiem bojowym. Niezwykle ciekawy jest okres od XV do XVII wieku, kiedy z mocarstwa na skalę europejską stopniowo stawaliśmy się kolosem na glinianych nogach. Proces ten, jak każdy w historii miał swoje przyczyny, oraz skutki, co mam zamiar przedstawić w dalszej części artykułu, w którym też zobrazuje organizację różnych rodzajów wojsk w obrębie sił zbrojnych Rzeczypospolitej, sposób zaciągu oraz ich „ewolucji” na przestrzeni wieków.


Siły zbrojne lądowe

W okresie monarchii stanowej na ziemiach polskich obrona terytorium państwa stanowiła obowiązek ogółu ludności bez względu na przynależność stanową. W tym okresie siła zbrojna w państwie polskim oparta była przede wszystkim na pospolitym ruszeniu. W skład wojska stanowiła głównie ciężkozbrojna jazda rycerska – miasta dostarczały stosunkowo nieliczne oddziały piechoty, które spełniały jedynie funkcje pomocnicze. Mimo starań nie zdołano zapewnić skutecznego przestrzegania dotychczasowych reguł określających wymiar służby wojskowej w stosunku do wielkości dóbr ziemskich. Rycerz, szlachcic był zobowiązany do stawienia się na wyprawę wojenną na każde wezwanie monarchy. Rycerstwo co do zasady służyło w konnicy. Statuty Kazimierza Wielkiego wydane w latach 1346-1347r. w sposób prawny unormowały obowiązek przestrzegania dyscypliny wojskowej przez szlachtę. Stanowiły one o tym, że do służby zobowiązany jest każdy posiadacz ziemski na prawie rycerskim. W celu ograniczenia dowolności w określeniu liczebności zbrojnych (statuty w sposób ogólnikowy wyrażały się na temat pełnienia służby wojskowej), późniejsi władcy a szczególnie Jagiełło, przy nadawaniu dóbr z góry określał ilość żołnierzy, z którymi musiał obdarowany stawić się na wezwanie króla. Jednostka taka złożona z rycerza-kopijnika i towarzyszącego mu pocztu (2-3 konnych strzelców) określona była jako kopia. Do 1454r. zwoływanie pospolitego ruszenia stanowiło istotne upoważnienie króla. W szczególnych sytuacjach wyręczać go mógł starosta. Niespełnienie obowiązku służby wojskowej groziło konfiskatą dóbr. Możliwość pozbawienia dóbr niesubordynowanych szlachciców została jednak ograniczona za sprawą przywileju czerwińskiego z 1422r, który stanowił iż król nie może konfiskować majątku szlachcica bez wyroku sądowego.
Rycerstwo, tak już wspomniałam, było zobowiązane do służby wojskowej na każde wezwanie król
a tylko w granicach kraju. W przypadku wypraw zagranicznych król zobowiązywał się do zrekompensowania wszelkich szkód związanych z kampanią, co potwierdził przywilej budziński. Do służby wojskowej zobowiązani byli również posiadacze dóbr rycerskich wywodzący się ze stanu duchownego.
W czasie wyprawy wojennej szlachta organizowała się w chorągwie ziemskie według podziału terytorialnego. Zarówno rycerstwo jak i sołtysi tworzyli osobne chorągwie dla danego województwa. Chorągiew stanowiła jednostkę bojową jak i organizacyjną pospolitego ruszenia, w której skład wchodziło od 50 do 120 kopii. Ponadto można było wyróżnić chorągwie możnowładcze, nazywane również rodowymi. W celu umocnienia dyscypliny w pospolitym ruszeniu statuty Kazimierza nakazywały przypisanie się tylko do jednej chorągwi, w której mieli służyć – za przemieszczanie się od jednej do drugiej chorągwi groziły sankcje. Chorągwiami ziemskimi dowodzili kasztelanowie lub wojewodowie. Naczelne dowództwo nad armią sprawował król wraz z radą wojenną, która stanowiła organ doradczy (najwyżsi ranga dowódcy, ale również doświadczeni żołnierze o niższej szarży na zaproszenie władcy mogli uczestniczyć w obradach).
Pospolite ruszenie do czasu bitwy pod Chojnicami w 1454r. uważane było za skuteczną formacją obroną. Stąd nasuwa się pytania, dlaczego wojsko polskie, które jeszcze w 1410r. pod Grunwaldem potrafiło w spektakularny sposób zwyciężyć potężną armię krzyżacką, „już” w 1454r. poniosło sromotną klęskę. Wyjaśnienia trzeba szukać w zmianach w organizacji wojska i związanych z tym sposobem prowadzenia wojen. Trzon armii Rzeczypospolitej wciąż stanowiły formacje pospolitego ruszenia, gdy w tym czasie armia naszego przeciwnika opierała się na wojsku zawodowym. Żołnierze zawodowi w armiach zachodnich traktowali swoją służbę jako główne źródło utrzymania w postaci stałego żołdu i okazjonalnie zdobywanych łupów. 1
Rok 1454r. można uznać za datę początkową reform w wojsku, które miały doprowadzić na nowo do świetności Rzeczypospolitej.
Rozważania na temat wojsk zaciężnych warto wyprowadzić od krótkiej analizy cech wojska najemnego na tle sytuacji w państwie polskim. Przede wszystkim tworzyli taką formacje ochotnicy, dla których wojna była sposobnością do wzbogacenia. Nieistotna była kwestia która ze stron konfliktu ma słuszność – dla najemników ważne było kto więcej zapłaci za ich służbę.


1. Nowak T.M, Od Piastów do Jagiellonów, “Warszawa 2006, s.69-70


skomentuj
KOMENTARZE NA TEMAT GRY
więcej komentarzy dodaj komentarz