Organizacja wojska polskiego w XV – XVII wieku
Okres panowania Jana III Sobieskiego to czas trwania długoletniego konfliktu z Turcją. Ponownie w wojsku zaczynają dominować oddziały zaciągu narodowego. Sam Jan III Sobieski na sejmie koronacyjnym wyraził się precyzyjnie na czym ma polegać modernizacja wojska w kontekście zmagań z kawalerią turecką – rozbudowa przede wszystkim ciężkiej jazdy przełamującej3. Choć królowi Janowi III zawdzięczamy postawienie znów na wyżyny staropolskiej sztuki wojennej, to jednak jakiekolwiek zmiany w uzbrojeniu, wyposażeniu, zarządzaniu wojskiem były ograniczone. Szlachta bowiem nie wyrażała zgody na jakiekolwiek poważniejsze reformy wojska, skarbowości, które mogłyby wzmocnić władzę królewską.
Ponadto działania wojenne skierowane przeciwko jednemu i temu samemu przeciwnikowi spowodowało skostnienie polskiej sztuki wojennej, co ujawniło się przede wszystkim w sytuacji, gdy przyszło się bronić Rzeczpospolitej w dobie wielkiej wojny północnej. Zabrakło wówczas wśród kadry dowódczej światłych umysłów zdolnych przystosować towarzystwo chorągiewne do konfrontacji z nowocześnie zorganizowaną armią Karola XII.
Artyleria
Artyleria od zawsze była oczkiem w głowie polskich dowódców. Już bowiem za czasów samego Bolesław Chrobrego w skład armii wchodziły oddziały odpowiedzialne za obsługę machin miotających. W okresie monarchii stanowej zaś pojawiła się w Polsce pierwsza broń palna – były to działa odlewane z brązu, które strzelały najczęściej kulami kamiennymi. Jednak większą rolę artyleria ogniowa zaczęła odgrywać w XV wieku, kiedy zrezygnowano z używania ciężkiej broni miotającej. W tym tez czasie dokonano rozróżnienia artylerii ciężkiej, służącej do burzenia murów obronnych od lekkiej mającej zastosowanie do m.in. obrony taborów.
Duże znaczenie siły artyleryjskiej w armii widział król Stefan Batory, który z 22 działami ruszył pod Gdańsk w 1577r. by rozprawić się ze zbuntowanym miastem. Niestety w wyniku jednego z wypadów Gdańszczan 2/3 artylerii została utracona a siły polskiego były zmuszone do odwrotu. Jednak ów król widział w artylerii konieczny czynnik w działaniach oblężniczych, stąd też jako jeden z pierwszych zaciągał do wojska zawodowych woźniców wraz z końmi i wozami w celu usprawnienia ich transportu w czasie wypraw wojennych.
Niestety, artyleria po
lska u schyłku XVI wieku i w I połowie XVII wieku nie posiadała żadnych stałych funduszy na swoje utrzymanie. Sprzęt w arsenałach był w głównej mierze przestarzały i nieujednolicony, co utrudniało skuteczne zaopatrywanie go w amunicję. Uchwalane sporadycznie sumy nie wystarczały na przewóz pocisków ani dział, nie mówiąc o konserwacji sprzętu i produkcji nowych armat. Powszechne zatem było w polskich ludwisarniach (zakład rzemieślniczy gdzie odlewano przedmioty z brązu, mosiądzu czy spiżu; w szczególności działa i dzwony) przelewanie starych dział polskich i zdobycznego sprzętu na nowe, ujednolicone typy. Takie przedsięwzięcie wymagało jednak sporych nakładów finansowych, toteż w 1637r. sejm uchwalił specjalną daninę na ten cel – „nową kwartę”, którą zobowiązani byli płacić wszyscy posiadacze dóbr królewskich. Uchwała ta podwajała dotychczasową kwartę płaconą na utrzymanie wojska kwarcianego i przeznaczała ją na utrzymanie artylerii. Z tych dochodów również wybudowano arsenały np. w Warszawie i Lwowie.
Pierwszym urzędem związanym z administracją artylerii był urząd „starszego nad armatą”, który utworzono około 1520r. Jednakże już w 1539 uległ on likwidacji w związku z ostatecznym ukształtowaniem się stanowiska hetmana polnego, do którego kompetencji należało również dowodzenie artylerią. Urząd ten przywrócono na sejmie w 1637r. pod nazwą „starszy nad armatą”, ale niedługo później zaczęto używać określenia „generał artylerii koronnej” (na Litwie - litewskiej). Zadaniem „starszego nad armatą” było administrowanie wszystkich arsenałów, sprawowanie pieczy nad produkcją i konserwacją sprzętu oraz dowodzenie artylerią w polu. „Starszy nad armatą” miał do swojej dyspozycji sztab złożony z komendantów arsenałów (cejkwartów), puszkarzy i ich pomocników, jak również specjalistów inżynieryjnych. Funkcję zastępcy dowódcy artylerii pełnił oberszetelejnant. Zwierzchnikiem bezpośrednim generała artylerii był hetman wielki. Artyleria była urządzona na wzór regimentu autoramentu cudzoziemskiego.5
Ponadto działania wojenne skierowane przeciwko jednemu i temu samemu przeciwnikowi spowodowało skostnienie polskiej sztuki wojennej, co ujawniło się przede wszystkim w sytuacji, gdy przyszło się bronić Rzeczpospolitej w dobie wielkiej wojny północnej. Zabrakło wówczas wśród kadry dowódczej światłych umysłów zdolnych przystosować towarzystwo chorągiewne do konfrontacji z nowocześnie zorganizowaną armią Karola XII.
3. Leszek Będkowski (red.),, Pomocnik historyczny Polityki -„Rzeczpospolita Obojga Narodów, “wydanie specjalne 4/2011, Warszawa 2011
Artyleria
Artyleria od zawsze była oczkiem w głowie polskich dowódców. Już bowiem za czasów samego Bolesław Chrobrego w skład armii wchodziły oddziały odpowiedzialne za obsługę machin miotających. W okresie monarchii stanowej zaś pojawiła się w Polsce pierwsza broń palna – były to działa odlewane z brązu, które strzelały najczęściej kulami kamiennymi. Jednak większą rolę artyleria ogniowa zaczęła odgrywać w XV wieku, kiedy zrezygnowano z używania ciężkiej broni miotającej. W tym tez czasie dokonano rozróżnienia artylerii ciężkiej, służącej do burzenia murów obronnych od lekkiej mającej zastosowanie do m.in. obrony taborów.
Duże znaczenie siły artyleryjskiej w armii widział król Stefan Batory, który z 22 działami ruszył pod Gdańsk w 1577r. by rozprawić się ze zbuntowanym miastem. Niestety w wyniku jednego z wypadów Gdańszczan 2/3 artylerii została utracona a siły polskiego były zmuszone do odwrotu. Jednak ów król widział w artylerii konieczny czynnik w działaniach oblężniczych, stąd też jako jeden z pierwszych zaciągał do wojska zawodowych woźniców wraz z końmi i wozami w celu usprawnienia ich transportu w czasie wypraw wojennych.
Niestety, artyleria po
Pierwszym urzędem związanym z administracją artylerii był urząd „starszego nad armatą”, który utworzono około 1520r. Jednakże już w 1539 uległ on likwidacji w związku z ostatecznym ukształtowaniem się stanowiska hetmana polnego, do którego kompetencji należało również dowodzenie artylerią. Urząd ten przywrócono na sejmie w 1637r. pod nazwą „starszy nad armatą”, ale niedługo później zaczęto używać określenia „generał artylerii koronnej” (na Litwie - litewskiej). Zadaniem „starszego nad armatą” było administrowanie wszystkich arsenałów, sprawowanie pieczy nad produkcją i konserwacją sprzętu oraz dowodzenie artylerią w polu. „Starszy nad armatą” miał do swojej dyspozycji sztab złożony z komendantów arsenałów (cejkwartów), puszkarzy i ich pomocników, jak również specjalistów inżynieryjnych. Funkcję zastępcy dowódcy artylerii pełnił oberszetelejnant. Zwierzchnikiem bezpośrednim generała artylerii był hetman wielki. Artyleria była urządzona na wzór regimentu autoramentu cudzoziemskiego.5
4. Wimmer J.,, Dawne Wojsko Polskie XVII- XVIII, “wydanie specjalne 4/2011, Warszawa 2006, s. 45-46
5. Przemysław Płaskowicki,, Uprawnienia prawodawcze hetmanów polskich na tle wojskowości w okresie od XVI do XVIII w, “praca magisterska pod kierunkiem Zofii Uklejewskiej, Szczecin 2003, s. 34-35
