Bośnia i Hercegowina: kształtowanie państwa i pozycja międzynarodowa (1992-2006)
Rozdział 3
Ludność Bośni i Hercegowiny
3.1. Ład etniczno–narodowy i religijno–wyznaniowy
Podstawową kwestią problematyczną w Bośni i Hercegowinie jest rozmieszczenie ludności oraz skomplikowana struktura etniczna i religijna, występująca na obszarze tego państwa. Te czynniki spowodowały wybuch wojny domowej, a także trudności w znalezieniu pokojowego jej zakończenia, satysfakcjonującego wszystkie walczące strony. Rzutują też w sposób decydujący na kształt polityczno–terytorialny państwa i jego funkcjonowanie, urzeczywistniając się w podziale państwa na Republikę Serbską oraz Federację Muzułmańsko–Chorwacką. Bośnię i Hercegowinę zamieszkują trzy główne narodowości: Serbowie, Chorwaci i Muzułmanie. O ile identyfikacja pierwszych dwóch jest oczywista, o tyle kwestia muzułmańska (istnienie narodu muzułmańskiego) jest problematyczna i skomplikowana.
Plemiona słowiańskie przybyły na Bałkany w VI–VII w. (od tego momentu kraj jest słowiańskojęzyczny), zaś w IX w. przyjęły chrześcijaństwo. Kluczowa zmiana demograficzna nastąpiła jednak na tym obszarze wraz z nastaniem władzy tureckiej w 1463 r. Od tego momentu szybko następował proces islamizacji Bośni i Hercegowiny. W 1489 r. było na tym obszarze 29094 chrześcijan i 6870 muzułmanów. Wieś bośniacka stała się przeważającej części islamska w XVIII w.; w miastach muzułmanie mieli przewagę już w XVI wieku127. Zastanawiająca jest podatność ludności Bośni i Hercegowiny na islamizację, gdyż muzułmanie w tym państwie ponad wszelką wątpliwość są pochodzenia słowiańskiego, nie zaś tureckiego128. Według wielu badaczy jest to związane z istnieniem średniowiecznego, schizmatyckiego Kościoła Bośniackiego oraz łączonego z nim ruchu bogomilów, którzy rzekomo masowo przechodzili na islam. Istnienie tego Kościoła mogło rzeczywiście wpłynąć na proces islamizacji, ponieważ nie rozwinęła się na tych ziemiach w pełni organizacja kościelna – ani prawosławna, ani katolicka, co ułatwiało przyjmowanie islamu129. Teoria o nawróceniu bogomilów jest jednak mało prawdopodobna, gdyż w momencie przybycia Turków na obszar Bośni i Hercegowiny bogomilstwo było już na etapie zaniku130. Niewątpliwie jednak zostanie muzułmaninem gwarantowało ludności awans społeczny w Imperium Otomańskim, gdzie religia, nie zaś przynależność etniczna, była najważniejszą cechą określającą jednostkę. Mimo formalnej tolerancji religijnej pozostanie przy swojej wierze powodowało zdegradowanie do położenia raji, czyli poddanych, uniemożliwiając zrobienie kariery w państwie tureckim. Ludność chrześcijańska tworzyła jedną społeczność etniczno–religijną, tak zwany millet. Patriarcha wraz z synodem pełnił całkowitą jurysdykcję w zakresie religii, edukacji czy kultury w stosunku do ludności prawosławnej, przeważającej wśród bałkańskich chrześcijan. Ich prawa w dziedzinie kultury i religii były traktowane jako rodzaj prawa naturalnego o boskich korzeniach. Jednak tylko muzułmanie mogli posiadać i dziedziczyć ziemię, zostać żołnierzami, skrybami lub kupcami, pracującymi na potrzeby Imperium, które pełniło wyłączną władzę w sprawach prawa, porządku, obrony i podatków131.
Najistotniejszą kwestią jest jednak to, że „świadomość etniczna, językowa i rasowa muzułmanów ustępowała powszechnej identyfikacji islamskiej”, która przetrwała do XX w. Wiąże się to z inną kluczowym zagadnieniem. Narodowość, jak stwierdził Kemal Karpat, ma na Bałkanach korzenie wyrastające ze wspólnoty religijnej, nie zaś etniczno–językowej. Według niego, to „panslawizm wzmocnił religijną świadomość o czynnik etniczno–językowy”132. Podobnie w miarę powstawania nowoczesnej świadomości narodowej pod koniec XIX w. wyznawcy prawosławia coraz bardziej utożsamiali się z narodowością serbską, zaś katolicy z chorwacką, bez względu na miej
sce zamieszkania i dialekt, którym się posługiwali. Mimo, że
późniejsi Muzułmanie (w sensie narodowym) byli tego samego pochodzenia co Chorwaci i Serbowie, to jednak wielowiekowa przynależność do
islamu „stanowiła przeszkodę nie do pokonania i uniemożliwiała im włączenie się do chrześcijańskiej wspólnoty Serbów, względnie
Chorwatów”133. Odrębność kulturowo–religijna muzułmanów została usankcjonowana przez
komunistyczne władze Jugosławii w 1974 r., kiedy na mocy konstytucji SFRJ ostatecznie uzyskali status narodu konstytucyjnego. Już
konstytucja republiki z 1963 r. zawierała sformułowanie o trzech społecznościach: serbskiej, chorwackiej i muzułmańskiej, zaś w
styczniu 1969 r. w czasie V Kongresu Komunistycznej Partii Bośni i Hercegowiny zostali oficjalnie uznani za naród jugosłowiański.
Decyzja prawna z 1974 roku wywołała liczne kontrowersje. Pojawiły się zarzuty, że naród muzułmański został wykreowany sztucznie
(podobnie jak Czarnogórcy i Macedończycy), aby osłabić pozycję Serbów w Jugosławii, co niewątpliwie jest prawdą. Zamierzeniem władz
jugosłowiańskich było także złagodzenie narastającego antagonizmu serbsko–chorwackiego w Bośni i Hercegowinie poprzez stworzenie
siły równoważącej wpływy obu największych narodów oraz najprawdopodobniej wzmocnienie pozycji Jugosławii w ruchu państw
„niezaangażowanych”, w którym państwa muzułmańskie miały znaczącą pozycję134.
I. Rycerska stwierdziła, że w byłej Jugosławii sytuacja była całkowicie unikatowa w skali światowej; grupa ludzi została uznana za naród ze względu na religię, którą wyznają, zaś zmieniając wyznanie przechodzono do innej narodowości (Serb przechodząc na katolicyzm stawał się Chorwatem, na islam Muzułmaninem). Według autorki, Muzułmanie bośniaccy są pochodzenia serbskiego, gdyż tylko „Serbowie przyjmowali islam, nie robili natomiast tego Chorwaci”135. M. Waldenberg uznał, że rzecznicy tezy o istnieniu narodu bośniackich Muzułmanów, nie przedstawili przekonywujących argumentów potwierdzających ją. Szczególnie niejasny wydawał się mu proces narodotwórczy, poczucie odrębności narodowej. Jest oczywiste, że ta identyfikacja narodziła się w znacznej mierze dopiero w wyniku wojny bośniackiej. Jednak w momencie „tworzenia” narodu muzułmańskiego w latach siedemdziesiątych XX w. o muzułmanach można było powiedzieć, że są „narodową hybrydą, nie narodem, ponieważ już było za późno by stanowili lud (narod), a za wcześnie, by stanowili naród (nacija)”136.
127. W. Felczak, T. Wasilewski, op. cit., s. 204-206.
128. Mimo, iż jeszcze w XIX w. sami siebie określali mianem Turków i długo słowo „Turek” było synonimem „muzułmanina”. Z czasem określenie to nabrało pejoratywnego zabarwienia.
129. W Serbii od 1577 r. istniał uprzywilejowany patriarchat serbski, co hamowało islamizację jej ludności.
130. I. Rycerska, op. cit., s. 39-40; N. Malcolm, Kościół..., passim.
131. F. Friedman, op. cit., s. 8-9; K. H. Karpat, Mniejszość muzułmańska na Bałkanach, „Sprawy Międzynarodowe” 1992, nr 7-12, s. 130-133.
132. Ibid., 132-133.
133. P. Eberhardt, op. cit., s. 72.
134. M. J. Zacharias, op. cit., s. 256-257.
135. Podczas II wojny światowej w Niezależnym Państwie Chorwackim Serbowie przechodząc na katolicyzm ratowali swoje życie, gdyż w ten sposób stawali się „Chorwatami”. A. Pavelić nie uważał Serbów za naród, lecz za prawosławnych Chorwatów, który mają prawo żyć, jeśli powrócą do prawowitej wiary – katolicyzmu. I. Rycerska, op. cit., s. 38-39.
136. M. Waldenberg, Rozbicie..., s. 156-157.
3.1. Ład etniczno–narodowy i religijno–wyznaniowy
Podstawową kwestią problematyczną w Bośni i Hercegowinie jest rozmieszczenie ludności oraz skomplikowana struktura etniczna i religijna, występująca na obszarze tego państwa. Te czynniki spowodowały wybuch wojny domowej, a także trudności w znalezieniu pokojowego jej zakończenia, satysfakcjonującego wszystkie walczące strony. Rzutują też w sposób decydujący na kształt polityczno–terytorialny państwa i jego funkcjonowanie, urzeczywistniając się w podziale państwa na Republikę Serbską oraz Federację Muzułmańsko–Chorwacką. Bośnię i Hercegowinę zamieszkują trzy główne narodowości: Serbowie, Chorwaci i Muzułmanie. O ile identyfikacja pierwszych dwóch jest oczywista, o tyle kwestia muzułmańska (istnienie narodu muzułmańskiego) jest problematyczna i skomplikowana.
Plemiona słowiańskie przybyły na Bałkany w VI–VII w. (od tego momentu kraj jest słowiańskojęzyczny), zaś w IX w. przyjęły chrześcijaństwo. Kluczowa zmiana demograficzna nastąpiła jednak na tym obszarze wraz z nastaniem władzy tureckiej w 1463 r. Od tego momentu szybko następował proces islamizacji Bośni i Hercegowiny. W 1489 r. było na tym obszarze 29094 chrześcijan i 6870 muzułmanów. Wieś bośniacka stała się przeważającej części islamska w XVIII w.; w miastach muzułmanie mieli przewagę już w XVI wieku127. Zastanawiająca jest podatność ludności Bośni i Hercegowiny na islamizację, gdyż muzułmanie w tym państwie ponad wszelką wątpliwość są pochodzenia słowiańskiego, nie zaś tureckiego128. Według wielu badaczy jest to związane z istnieniem średniowiecznego, schizmatyckiego Kościoła Bośniackiego oraz łączonego z nim ruchu bogomilów, którzy rzekomo masowo przechodzili na islam. Istnienie tego Kościoła mogło rzeczywiście wpłynąć na proces islamizacji, ponieważ nie rozwinęła się na tych ziemiach w pełni organizacja kościelna – ani prawosławna, ani katolicka, co ułatwiało przyjmowanie islamu129. Teoria o nawróceniu bogomilów jest jednak mało prawdopodobna, gdyż w momencie przybycia Turków na obszar Bośni i Hercegowiny bogomilstwo było już na etapie zaniku130. Niewątpliwie jednak zostanie muzułmaninem gwarantowało ludności awans społeczny w Imperium Otomańskim, gdzie religia, nie zaś przynależność etniczna, była najważniejszą cechą określającą jednostkę. Mimo formalnej tolerancji religijnej pozostanie przy swojej wierze powodowało zdegradowanie do położenia raji, czyli poddanych, uniemożliwiając zrobienie kariery w państwie tureckim. Ludność chrześcijańska tworzyła jedną społeczność etniczno–religijną, tak zwany millet. Patriarcha wraz z synodem pełnił całkowitą jurysdykcję w zakresie religii, edukacji czy kultury w stosunku do ludności prawosławnej, przeważającej wśród bałkańskich chrześcijan. Ich prawa w dziedzinie kultury i religii były traktowane jako rodzaj prawa naturalnego o boskich korzeniach. Jednak tylko muzułmanie mogli posiadać i dziedziczyć ziemię, zostać żołnierzami, skrybami lub kupcami, pracującymi na potrzeby Imperium, które pełniło wyłączną władzę w sprawach prawa, porządku, obrony i podatków131.
Najistotniejszą kwestią jest jednak to, że „świadomość etniczna, językowa i rasowa muzułmanów ustępowała powszechnej identyfikacji islamskiej”, która przetrwała do XX w. Wiąże się to z inną kluczowym zagadnieniem. Narodowość, jak stwierdził Kemal Karpat, ma na Bałkanach korzenie wyrastające ze wspólnoty religijnej, nie zaś etniczno–językowej. Według niego, to „panslawizm wzmocnił religijną świadomość o czynnik etniczno–językowy”132. Podobnie w miarę powstawania nowoczesnej świadomości narodowej pod koniec XIX w. wyznawcy prawosławia coraz bardziej utożsamiali się z narodowością serbską, zaś katolicy z chorwacką, bez względu na miej
I. Rycerska stwierdziła, że w byłej Jugosławii sytuacja była całkowicie unikatowa w skali światowej; grupa ludzi została uznana za naród ze względu na religię, którą wyznają, zaś zmieniając wyznanie przechodzono do innej narodowości (Serb przechodząc na katolicyzm stawał się Chorwatem, na islam Muzułmaninem). Według autorki, Muzułmanie bośniaccy są pochodzenia serbskiego, gdyż tylko „Serbowie przyjmowali islam, nie robili natomiast tego Chorwaci”135. M. Waldenberg uznał, że rzecznicy tezy o istnieniu narodu bośniackich Muzułmanów, nie przedstawili przekonywujących argumentów potwierdzających ją. Szczególnie niejasny wydawał się mu proces narodotwórczy, poczucie odrębności narodowej. Jest oczywiste, że ta identyfikacja narodziła się w znacznej mierze dopiero w wyniku wojny bośniackiej. Jednak w momencie „tworzenia” narodu muzułmańskiego w latach siedemdziesiątych XX w. o muzułmanach można było powiedzieć, że są „narodową hybrydą, nie narodem, ponieważ już było za późno by stanowili lud (narod), a za wcześnie, by stanowili naród (nacija)”136.
127. W. Felczak, T. Wasilewski, op. cit., s. 204-206.
128. Mimo, iż jeszcze w XIX w. sami siebie określali mianem Turków i długo słowo „Turek” było synonimem „muzułmanina”. Z czasem określenie to nabrało pejoratywnego zabarwienia.
129. W Serbii od 1577 r. istniał uprzywilejowany patriarchat serbski, co hamowało islamizację jej ludności.
130. I. Rycerska, op. cit., s. 39-40; N. Malcolm, Kościół..., passim.
131. F. Friedman, op. cit., s. 8-9; K. H. Karpat, Mniejszość muzułmańska na Bałkanach, „Sprawy Międzynarodowe” 1992, nr 7-12, s. 130-133.
132. Ibid., 132-133.
133. P. Eberhardt, op. cit., s. 72.
134. M. J. Zacharias, op. cit., s. 256-257.
135. Podczas II wojny światowej w Niezależnym Państwie Chorwackim Serbowie przechodząc na katolicyzm ratowali swoje życie, gdyż w ten sposób stawali się „Chorwatami”. A. Pavelić nie uważał Serbów za naród, lecz za prawosławnych Chorwatów, który mają prawo żyć, jeśli powrócą do prawowitej wiary – katolicyzmu. I. Rycerska, op. cit., s. 38-39.
136. M. Waldenberg, Rozbicie..., s. 156-157.
<< poprzednia | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 | 40 | 41 | następna >>
